Параза не значыць, што перамогі не будзе. Урокі польскай «Салідарнасці» для Беларусі
Беларускія пратэсты, што пачаліся ў 2020 годзе, у нечым падобныя да польскіх пратэстаў 1980-х. І хоць адрозненняў нямала, палякі хочуць перадаць свой досвед беларусам. «Белсат» пераказвае дыскусію ветэранаў польскай «Салідарнасці» з колішнімі кандыдатамі на прэзідэнцтва Беларусі.
У «сацыялістычнай» Польшчы пад кіраўніцтвам «рабочай» партыі было нямала пратэстаў рабочых супраць сацыяльнай несправядлівасці. Пратэставалі і іншыя пласты грамадства Польскай Народнай Рэспублікі, хоць улады чынілі супраць народу пастаянныя рэпрэсіі, нярэдка крывавыя. Страйкі 1980–81 гадоў прывялі нават да пэўных саступак з боку ўладаў, але скончыліся ўвядзеннем ваеннага стану, які шмат у чым нагадвае цяперашнія рэпрэсіі ў Беларусі.
Ды эканамічны крызіс, новыя пратэсты і хваля забастовак у 1988 годзе прывялі да таго, што ў 1989-м улады пайшлі за круглы стол з апазіцыяй і правялі часткова свабодныя выбары. У 1990-ы год Польшча ўвайшла ўжо амаль вольнай, не «сацыялістычнай» краінай, а восенню таго года на прэзідэнцкіх выбарах атрымаў перамогу лідар прафсаюзу «Салідарнасць», былы палітвязень Лех Валэнса.
Інстытут філасофіі і сацыялогіі Польскай акадэміі навук арганізаваў 28 чэрвеня дыскусію на тэму «Рэвалюцыя-2020 у Беларусі з перспектывы «Салідарнасці». Дата сустрэчы – важная ў польскай гісторыі. У гэты дзень у 1956 годзе ў Познані прайшоў першы агульны страйк, які перарос у вулічныя баі з вайскоўцамі – падзеі вядомыя як «пазнанскі чэрвень». Паводле вядоўцы дыскусіі, тыя падзеі паказалі памкненне палякаў да свабоды, але былі азмрочаныя крывёю забітых удзельнікаў.
Дыскусію вёў галоўны рэдактар часопісу «Krytyka Polityczna» Славомір Серакоўскі. З беларускага боку ў дыскусіі ўдзельнічалі колішнія кандыдаты на прэзідэнцтва Аляксандр Мілінкевіч (балатаваўся ў 2006 годзе) і Віталь Рымашэўскі (балатаваўся ў 2010-м). З польскага боку – прафесар Анджэй Фрышке, якога рэпрэзентавалі як «сінонім паняцця польскі гісторык»; палітык і былы дэпутат Сейму, а ў 1980-я прафсаюзны лідар і суарганізатар страйку на фабрыцы «Ursus» Збігнеў Янас; былы міністр нацыянальнай абароны Польшчы і былы дэпутат Сейму, былы віцэ-прэзідэнт Еўрапарламенту, а ў 1980-я – адзін з заснавальнікаў прафсаюзу «Салідарнасць» Мазавецкага рэгіёну Януш Анышкевіч.
Пратэсты, якія прайгралі, але не засталіся пераможанымі
«Народжаны ў няволі, скуты з год дзіцячых, адну вясну ў жыцці я гэтакую бачыў», – гэтымі радкамі Адама Міцкевіча Серакоўскі апісаў падзеі 2020 года ў Беларусі. Ён перакананы, што ў Беларусі атрымала паразу палітычная рэвалюцыя, але ўдалася рэвалюцыя грамадская – і ў беларусаў атрымалася тое, што атрымалася і ў «Салідарнасці»: людзі сустрэліся, пабачылі, як іх шмат, пачалі супрацоўнічаць, стварыўся сімвал і міф. Пункт старту быў зусім іншы, але вынік беларускіх пратэстаў палякі могуць пабачыць у люстэрку: паглядзець, што яны ведалі аб Беларусі да 2020 года (таямнічы і адсталы край, дзе ўладарыць Аляксандр Лукашэнка) і што ведаюць цяпер (сучасная краіна палітычных «пратэстантаў» Усходняй Еўропы, дзе за Лукашэнкам – меншасць). Аб тых жа паразе і перамозе казалі іншыя ўдзельнікі дыскусіі.
Мілінкевіч даводзіў, што БССР была самай «дэнацыяналізаванай» рэспублікай Савецкага Саюзу, а падзеі 2020 года – гістарычныя, бо тады нарадзілася беларуская палітычная нацыя, «беларусы адчулі сябе беларусамі». Што палякі ў 1980-х, што беларусы ў 2020-м, даводзіць ён, змагаліся за сваю годнасць. І калі нідэрландская рэвалюцыя ў XVI–XVII стагоддзях доўжылася 80 гадоў, а польская ў другой палове XX ст. трывала 10 гадоў, то беларуская будзе хутчэйшай, бо адбываецца ў час інфармацыі і інтэрнэту. Мілінкевіч заўважае, што пры ўсім тэроры ўладаў у Беларусі няшмат знаходзіцца тых, хто спужаўся і вярнуўся да падтрымання Лукашэнкі, а нават тыя, хто раней былі нейтральнымі, лічаць, што перспектываў у Лукашэнкі няма.
Жнівеньскія рэвалюцыі ў Польшчы ў 1980-м і ў Беларусі ў 2020-м не былі ідэнтычнымі, падкрэсліў Янас. Ён згадаў, як у 1980-м працаваў на фабрыцы «Ursus» і ладзіў там страйк: хоць людзі «мелі ў галаве» свабоду і незалежнасць, гучалі іншыя лозунгі – пастулаты пратэсту былі прафсаюзныя, аб працы і цэнах.
Янас кажа, пратэстоўцы былі навучаныя 1956-м годам: выхад на вуліцы скончыўся б ахвярамі і недасягненнем мэтаў, таму рабочых пераконвалі заставацца на тэрыторыі фабрык. На ягоную думку, тое, што пастулаты страйку былі эканамічныя, а не палітычныя, прывяло да падпісання ўладамі пагаднення з пратэстоўцамі ў 1980-м.
У Беларусі ж пратэсты-2020 былі з прычыны «скрадзеных» выбараў, спантанна перараслі ў вялікія дэманстрацыі і зазналі паразу, хай сабе і не абсалютную, расказвае Янас. Але, падкрэслівае ён, паразы былі і ў палякаў: Янас згадвае сыход у падполле пасля ўвядзення ваеннага стану ў канцы 1981-га, ордары на арышт лідараў «Салідарнасці», у тым ліку яго.
Рымашэўскі адзначае, што ў беларускіх пратэстаў – 2020 быў іншы сацыяльны падмурак: была рэвалюцыя сярэдняга класу і інтэлігенцыі. Але яе падтрымоўвалі працоўныя, якія пасылалі Лукашэнку падалей. Дзякуючы пратэстам былі заснаваныя новыя прафсаюзы, але на прадпрыемствах не было масавых страйкаў – Рымашэўскі тлумачыць гэта, сярод іншага, і тым, што ў 70 % рабочых былі кнопачныя тэлефоны без інтэрнэту. Параза беларускай рэвалюцыі – 2020 была ў тым, што дэмакратычныя сілы не ўзялі ўлады, але ва ўсім астатнім рэвалюцыя перамагла, перакананы палітык.
Беларускія пратэсты 2020 года больш падобныя да польскіх у сакавіку 1968-га, мяркуе Фрышке. Тыя польскія пратэсты пачаліся з маніфестацыі студэнтаў у сувязі з забаронай спектаклю паводле п’есы Міцкевіча «Дзяды» ў межах антысеміцкай кампаніяй уладаў, а стыхійна перараслі ў масавыя акцыі і сутыкненні з сілавікамі, скончыліся масавымі рэпрэсіямі.
Нават у такіх паразах ёсць важны досвед, падкрэслівае Фрышке, бо людзі «пераступаюць бар’ер страху», збіраюць кантакты, даведваюцца, «хто ёсць хто», і калі пачынаецца наступны пратэст, ужо ведаюць, да каго звяртацца.
Як перамагае негвалтоўны пратэст
Польскія і беларускія пратэсты падобныя тым, што яны выбіралі негвалтоўныя метады барацьбы і спрабавалі здабыць псіхалагічную перамогу над уладаю, адзначае Фрышке. Гэта ўдаецца не заўсёды, але штораз «пакідае сляды».
«Чаму ў нас атрымалася ў 1980 годзе? – расказвае Фрышке. – Каб усё ўдалося, у элітах улады павінен існаваць падзел пэўнага роду. Ён палягаў на тым, што частка апарату ўлады казала, што сілаю гэтыя пратэсты пераадолець не атрымаецца, мусім выказаць эластычнасць».
Фрышке нагадвае, што ў Польшчы 1980-х не было дэмакратаў ва ўладзе. Але частка ўлады не хацела рызыкаваць і браць на сябе адказнасць за пралітую кроў, была схільная да замірэння і хацела мець добрыя адносіны з Захадам. Ён лічыць, што беларускі пратэст – 2020 не перамог, бо не было такога падзелу ва ўладзе – але гэта не значыць, што падзел не з’явіцца. Частка чыноўнікаў у Беларусі, асабліва пасля пачатку поўнамаштабнай вайны ва Украіне, прынамсі ціха, «на вуха жонцы», кажа, што хацелі б, каб усё гэта скончылася, а яны маглі б выехаць за мяжу і купіць новы аўтамабіль на Захадзе. Важна, даводзіць ён, каб не ўся апазіцыя была выключна радыкальная, а магла прыцягнуць да дэмакратызацыі далёкіх ад палітыкі.
Янас разважае: што польскія пратэстоўцы 1980 года зрабілі не так? Нібы ўсё рабілі слушна, а чаму ўсё скончылася паразай і ваенным станам, сказаць цяжка. Але досвед быў каштоўны: нават калі пасля здушэння пратэсту з 10 мільёнаў пратэстоўцаў засталося некалькі тысяч дысідэнтаў, гэтага хапіла, каб дамагчыся круглага стала і перамагчы камуністаў. Паразы трэба прааналізаваць і ісці наперад.
«Салідарнасць», кажа Янас, давала шанец змагацца людзям, якія «не былі героямі»: не надта рызыкаваць і займацца тэмамі рэформаў эканомікі, адукацыі ці аховы здароўя. Калі прыйшоў час, гэтыя людзі былі падрыхтаваныя мяняць Польшчу. Людзі, кажа ён, не паспяваюць за лідарамі пратэсту, таму лідарам трэба клапаціцца аб кожным чалавеку, даваць заданні на ягоныя магчымасці і ўтрымаць на думцы, што той дачакаецца свабоды.
«Неймаверна важна, як лідары трактуюць тых людзей, якія ў Беларусі: гераізму можна патрабаваць ад сябе, але нельга патрабаваць ад людзей, бо гэта толькі людзі», – падкрэслівае Янас.
Анышкевіч згадаў, як у 1988 годзе размаўляў з будучым прэзідэнтам Злучаных Штатаў, тады яшчэ кандыдатам Джорджам Бушам – старэйшым. Галоўнае, што ўдалося данесці да Буша, лічыць ён, гэта тое, што польскія пратэстоўцы – не «банда радыкалаў, якая хоча падпаліць Еўропу». Анышкевіч згадвае, як у 1980-х палякі «атрымлівалі сігналы не разгойдваць лодку», каб не перашкодзіць тым зменам, што адбываліся ў Савецкай Расеі. А падтрыманне заходніх партнёраў надзвычай важнае для пратэсту ў аўтарытарным рэжыме: трэба, каб тыя не лічылі пратэст «парахавой бочкай».
З аднаго боку, Анышкевіч кажа, што Крэмль бачыць Беларусь буферам, бо памятае, якім шляхам ішлі мінулыя буйныя войны ў Еўропе, таму важна, што ў 2020 годзе ў Беларусі не гучалі антырасейскія лозунгі. З другога боку, ён згадвае паход Яўгенія Прыгожына на Маскву: Уладзіміра Пуціна ніхто не выйшаў бараніць, як выходзілі бараніць Барыса Ельцына ў пачатку 1990-х, а значыць, настроі ў Расеі насамрэч могуць быць не прапуцінскімі. Магчыма, гэта паказвае, што і ў Беларусі настроі могуць быць не такімі, як можа здавацца.
Калі ў красавіку 1983 года Анышкевіча арыштавалі, была кур’ёзная сітуацыя: ён сядзеў у камісарыяце і чакаў пераводу ў турму, а супрацоўнік службы бяспекі расказваў яму, як сілавікі між сабою разважаюць увесь час, «што вы з намі зробіце, калі пераможаце». Важна, каб другі бок задумваўся, што з ім адбудзецца, і не сумняваўся ў непазбежнасці пераменаў.
Што рабіць з людзьмі, якія страцілі надзею?
Несумнеўна, што ў Польшчы нават у 1988 годзе, напярэдадні вялікіх зменаў, было нямала тых, хто страціў надзею на лепшае, не верыў у магчымасць перамогі. Што рабіць беларускім палітыкам з тымі беларусамі, хто цяпер расчараваўся ў пратэстах? Анджэй Фрышке адказвае «Белсату»:
«Надзея прыйдзе сама. Відавочна, што апазіцыя мусіць яе падтрымоўваць. Мусіць казаць: тое, што ёсць сёння, кепска і безнадзейна, – гэта стан часовы.
Свет не стаіць на месцы. У выпадку таго, што адбываецца на ўсход ад нашай мяжы, бачым ясна, што не стаіць на месцы. І змены непазбежныя, яны змусяць рэжым Лукашэнкі ў пэўны момант шукаць сваё месца ў Еўропе, а гэта будзе азначаць, напэўна, змены ў эканамічных адносінах з Захадам. Лукашэнка або той, хто пасля яго прыйдзе, будзе вымушаны адысці ад такога жорсткага рэжыму».
Ён нагадвае, што ў Польшчы 1989 года грамадства было падзеленае: не ўсе былі адважнымі, шмат людзей баялася зменаў. Змены, якія надыходзяць, павінны быць такімі, каб людзі іх не занадта баяліся, каб не лічылі, што ўсё страцяць. Патрэбная пэўная эластычнасць, каб не найгоршыя людзі па другі бок разумелі, што змены будуць ім карысныя.
Фрышке дапускае, што можа зрэалізавацца і найгоршы сцэнар трыумфу Расеі, але імавернасць гэтага ён лічыць вельмі нізкай, на карысць гэтага кажуць падзеі апошняга года. А калі не будзе найгоршага сцэнара, змены ў Беларусі непазбежныя.
Алесь Наваборскі. Фота: Карына Пашко belsat.eu
