«Скажы мне, дзядзька». Чые паходы на Маскву былі больш паспяховымі, чым у Прыгожына?
23 чэрвеня кіраўнік расейскай прыватнай вайсковай кампаніі Яўгеній Прыгожын вывеў свае войскі з Украіны, уночы захапіў Растоў-на-Доне, а наступным днём вырушыў маршам на Маскву. Увесь свет замер у чаканні магчымага захопу сталіцы Расеі самімі ж расейцамі, але ў выніку найміты нават не дайшлі да гораду. «Белсат» жа ўзгадвае ранейшыя спробы захопу Масквы, у тым ліку і нашмат больш удалыя.
Палілі і свае, і чужыя
Паліць Маскву пачалі ўжо неўзабаве пасля яе першага згадвання ў 1147 годзе. Напрыклад, увосень 1176 года падчас міжусобнай вайны «пожже городъ весь и села» разанскі князь Глеб Расціславіч. У 1213 годзе Маскву захапіў яшчэ адзін князь – Уладзімір Усеваладавіч, які адняў горад у роднага брата Юрыя.
У 1238 года пад сцены Масквы падышлі мангольскія войскі. Горад трымаў абарону пяць дзён, але ўсё ж быў узяты і спалены. А яго жыхароў ці забілі, ці ўзялі ў палон. Быў забіты і ваявода Філіп Нянька, які кіраваў абаронай гораду. А ўзятага ў палон князя Уладзіміра Юр’евіча неўзабаве забілі пад сценамі гораду Уладзімір на вачах у ягоных бацькоў.
У 1293 годзе Маскву спаліў ардынскі царэвіч Тудан, якому дапамагалі, а на думку некаторых гісторыкаў, якога нават і паклікалі суседнія князі. Татары Маскву і яшчэ 13 гарадоў у «пусту сътвориша».
Тры паходы Альгерда
У XIV стагоддзі адразу тры паходы ўчыніў вялікі князь літоўскі Альгерд, які быў саюзнікам варожага Маскве Цвярскога княства. У 1368 годзе ён імклівым маршам аблажыў горад, спустошыў наваколле і ўзяў шмат палону. Альгерд не здолеў захапіць Крамля, аднак прымусіў мясцовага князя Дзмітрыя Іванавіча (будучага Данскога) адмовіцца ад умяшання ў справы Цвярскога княства.
Але ўжо ў 1370 годзе маскоўцы зноў напалі на Цвер і нават паабяцалі напасці на ВКЛ «po krasnoy wesne, po tychomu letu». Але замест гэтага атрымалі чарговы паход Альгерда. Калі маскоўскі князь убачыў ліцвінскае войска, ён «wpade w strach welik y użasesia» і стаў прасіць міру. Пасля атрымання вялікага выкупу Альгерд «sożalisia» і прысланіў сваю дзіду да маскоўскіх сценаў на знак сваёй перамогі, каб там памяталі, «szto kopije litowskoie stoiało pod Moskowoiu». У 1372 годзе літоўскае войска зноў хадзіла на Маскву, але да самога гораду не дайшло.
Татарскія паходы і ўцёкі князёў
У жніўні 1382 года на Маскву паходам пайшоў золатаардынскі хан Тахтамыш, каб адпомсціць за адмову плаціць даніну. Дзмітрый Данскі, які за два гады да таго разбіў татараў на Куліковым полі, уцёк з гораду, кінуў у ім нават жонку з дзецьмі. Абараняць Маскву застаўся літоўскі княжыч Асцей, унук Альгерда, а ў самім горадзе здарылася паўстанне. Пад самой Масквой Тахтамыш з’явіўся 23 жніўня, а ўжо 26-га горад быў узяты з дапамогай уладзімірскіх князёў. Татары спалілі Маскву і знішчылі тысячы мясцовых жыхароў.
Спрабавалі татары ўзяць Маскву і ў 1408, 1439 і 1451 гадах, але апроч рабавання наваколля ды пэўнага выкупу ніякіх поспехаў не мелі. Кожны раз маскоўскія князі ўцякалі з гораду. Абараняць горад заставаліся іншыя, у 1439 годзе гэта быў яшчэ адзін Гедзімінавіч – князь Юрый Патрыкеевіч.
Улетку 1521 года да Масквы прыйшлі крымскія і казанскія татары братоў Мэхмэда і Сахіба Гераяў ды казакі з ВКЛ на чале з Астафеем Дашковічам. Маскоўскі князь Васіль ІІІ, паводле традыцыі, пакінуў горад, у якім пачалася паніка. У цісканіне загінулі некалькі тысячаў асобаў. Аб’яднанае татарска-ліцвінскае войска ўвайшло ў горад 30 ліпеня і размясцілася на Вараб’ёвых гарах. А ўжо на пачатку жніўня ў Крамлі была падпісаная дамова, паводле якой Васіль ІІІ прызнаваў сябе даннікам Крымскага ханства і пагаджаўся яму плаціць.
Праз 50 гадоў, у 1571 годзе, на Маскву, каб адпомсціць за захоп Казані і Астрахані, ізноў напаў крымскі хан – Дэўлет Герай, пляменнік арганізатараў папярэдняга паходу. Маскоўскі цар Іван IV Жахлівы так спужаўся нечаканага наступу, што з’ехаў у Растоў. Татары не здолелі ўзяць Крамля, але 24 траўня пачаўся такі моцны пажар, што ў горадзе згарэлі ўсе драўляныя пабудовы. Падчас пажару загінуў чарговы Гедзімінавіч, які кіраваў абаронай Масквы, – князь Іван Бельскі. Колькасць ахвяраў ішла на дзясяткі тысячаў, і, як пісаў інфлянцкі храніст, «тут маскоўцу было адплачана за ўсё, што ён зрабіў з беднымі Інфлянтамі і Фінляндыяй мінулаю зімою». Свой гнеў і страх цар спагнаў на сваіх жа.
Вялікая смута
Даведзенае бясконцымі войнамі і рэпрэсіямі Івана IV да калапсу Маскоўскае царства на пачатку XVII стагоддзя ўвайшло ў перыяд Смуты. Сітуацыя пагаршалася голадам і адсутнасцю законных пераемнікаў на царстве. У гэтых умовах у беларускім Брагіне ў 1603 годзе з’яўляецца чалавек, у якім нашая шляхта прызнала расейскага царэвіча Дзмітрыя, сына Івана IV, які нібыта не быў забіты ў 1591 годзе, а цудам выратаваўся. У расейскай гістарыяграфіі ён атрымаў імя Ілжэдзмітрыя І.
У кастрычніку 1604 года Ілжэдзмітрый І з войскам з палякаў, ліцвінаў і запарожскіх казакоў выступіў на Маскву, дзе тады кіраваў цар з новай дынастыі Барыс Гадуноў. Паход ішоў з пераменным поспехам, але ў красавіку 1605 года Барыс памёр, а ягоны сын Фёдар не меў папулярнасці ў народзе. У чэрвені яго зрынулі з трону і неўзабаве забілі самыя масквічы. 20 чэрвеня 1605 года ўжо каранаваны Ілжэдзмітрый урачыста заехаў у Крэмль пад званы і радасныя крыкі натоўпу. Праўда, праз год яго забілі ў выніку змовы і паўстання.
Пасля забойства Ілжэдзмітрыя І новым царом стаў баярын Васіль Шуйскі. Але народ бударажылі пра тое, што царэвіч Дзмітрый выжыў і гэтым разам. У кастрычніку 1606 года Маскву няўдала спрабаваў захапіць Іван Балотнікаў, які хацеў вярнуць трон «законнаму гаспадару».
У 1607 годзе на Маскву з Беларусі вырушыў Ілжэдзмітрый ІІ, да якога з часам са сваімі атрадамі далучыліся ў тым ліку ліцвінскія шляхцічы Ян Пётр Сапега і Аляксандр Лісоўскі ды казацкі атаман, князь Раман Ружынскі. Узяць Крамля яны не здолелі, але сталі лагерам у Тушыне – за 19 вёрстаў ад яго. З гэтага лагеру тушынцы фактычна кіравалі Маскоўскім царствам, тады як Шуйскі быў замкнёны ў Крамлі. Аблога Масквы трывала паўтара года.
У студзені 1610 года Тушынскі лагер з дапамогай шведаў быў знішчаны, але ў адказ у вайну ўжо ўступіла ўласна Рэч Паспалітая. Войска ўзначаліў гетман польны каронны Станіслаў Жалкеўскі. Ягоныя перамогі выклікалі пратэсты і паўстанне ў Маскве, і ў ліпені Шуйскі быў зрынуты. Тады ж да Масквы, каб апярэдзіць войскі Рэчы Паспалітай, прыйшоў ізноў Ілжэдзмітрый ІІ. Але баярскі ўрад, які цяпер кіраваў горадам, пайшоў на пагадненне з Жалкеўскім, паводле якога новым расейскім царом абіраўся Уладзіслаў – сын караля польскага і вялікага князя літоўскага Жыгімонта Вазы. Увосень 1610 года Жалкеўскі без бою ўвёў свае войскі ў Маскву.
Кіраваць маскоўскім гарнізонам быў прызначаны шляхціч з ВКЛ Аляксандр Гансеўскі. У 1611 годзе ён адбіў першую спробу расейскага апалчэння вярнуць кантроль над Масквой і задушыў паўстанне ў самім горадзе. Пры гэтым апалчэнцы здолелі ўзяць кантроль над большай часткай Масквы. Аблога выклікала голад у польска-ліцвінскім гарнізоне, які, паводле відавочцаў, спрычыніўся нават да канібалізму. Прарваць аблогу атрымлівалася вельмі рэдка. І ў лістападзе 1612 года гарнізон склаў зброю, але, нягледзячы на абяцанні маскоўцаў, быў у значнай ступені выразаны.
«Шугала агнём Масква»
У 1812 годзе расейскі фельдмаршал Міхаіл Кутузаў прайграў Барадзінскую бітву і без бою здаў Маскву французскаму імператару Напалеону І Банапарту. 14 верасня ў горад пачалі ўваходзіць французскія войскі, у тым ліку выхадцы з ужо няіснай Рэчы Паспалітай. Быў сярод іх і пляменнік апошняга караля польскага і вялікага князя літоўскага генерал Юзаф Панятоўскі.
Адначасова з уваходам французскіх войскаў у Маскве пачаліся падпалы. Гэткія «скіфскія» паводзіны збянтэжылі нават Напалеона. Сваю рэзідэнцыю ён размясціў у Крамлі, адкуль не толькі кіраваў усёй імперыяй, але і імкнуўся замірыцца з расейскім імператарам Аляксандрам І. Спрабаваў Напалеон наладзіць у горадзе і адміністрацыю на французскі лад, заснаваў мясцовы муніцыпалітэт і паліцыю. Аднак ужо ў кастрычніку французы пакінулі горад, а перад выхадам падарвалі (у асноўным няўдала) Крэмль.
ХХ стагоддзе
Падчас грамадзянскай вайны сваю спробу паходу на Маскву ўчынілі белыя войскі. У ліпені 1919 года пачаўся наступ Узброеных сілаў Поўдня Расеі на чале з генералам Антонам Дзянікіным. На ягоную думку, захоп гораду мусіў стаць вызначальным у разгроме бальшавікоў. Але супраць паспяховай спачатку аперацыі згулялі імперскія амбіцыі «белых», якія марылі пра адзіную і непадзельную Расею. У выніку бальшавікі здолелі замірыцца з Польшчай і Украінай ды вызваліць войскі для разгрому дзянікінцаў яшчэ ў Арлоўскай вобласці.
Найбольш блізка да Масквы за апошнія 200 гадоў падышлі нацысты ўвосень 1941 годзе. Ужо ў кастрычніку баі ішлі за 60–100 кіламетраў да Масквы. Найдалейшым пунктам прасоўвання нацыстаў пад Масквой сталі Хімкі, адкуль да ўласна Крамля заставалася каля 30 кіламетраў. Але 5 снежня 1941 года пачаўся савецкі контрнаступ, у выніку чаго ўдалося ўсё ж адкінуць нямецкія войскі ад сталіцы СССР.
Ці апошні?
24 чэрвеня 2023 года свой марш на Маскву пачалі і расейскія найміты з ПВК Вагнэра. Амаль не сустракаючы супраціву, падначаленыя Яўгенія Прыгожына прайшлі некалькі соцень кіламетраў. У выніку чаго самалёт Уладзіміра Пуціна, паводле традыцыі маскоўскіх князёў, пакінуў сталіцу і паляцеў у Санкт-Пецярбург. Але за 200 кіламетраў ад Масквы вагнэраўцы спыніліся і ў выніку перамоваў пагадзіліся адвесці свае сілы.
Ці апошні гэта быў паход на Маскву, пакажа час. Нельга выключаць, што пакажа даволі хутка.
Макар Мыш belsat.eu
