Już nie tylko Białorusini. Co UE zrobi z Ukraińcami i Rosjanami bez paszportów?
Problemy z wymianą paszportów za granicą mają obecnie nie tylko Białorusini. Ukraina zawiesiła świadczenie usług konsularnych za granicą dla mężczyzn w wieku 18-60 lat. Wkrótce pojawiły się też informacje o braku możliwości wymiany paszportów za granicą przez Rosjan. Później rosyjskie MSZ zdementowało tę informację, ale eksperci są zdania, że prędzej czy później rosyjskie władze wprowadzą taki przepis. Jak powinny postąpić dziesiątki tysięcy osób z tych trzech krajów, które wkrótce mogą pozostać bez paszportów? Jak UE rozwiąże ten problem? O odpowiedzi na te pytania poprosiliśmy ekspertów.
Ukraina: czy zawieszenie usług konsularnych dla mężczyzn to dyskryminacja?
23 kwietnia ukraińskie konsulaty zaprzestały świadczenia usług mężczyznom w wieku poborowym – od 18 do 60 roku życia – bez poświadczenia o zdolności bądź niezdolności do służby i uaktualnienia danych w rejestrze wojskowej komendy uzupełnień. Jedynym dokumentem, który takie osoby będą mogły otrzymać w konsulacie, jest potrzebne do przekroczenia granicy zaświadczenie potwierdzające tożsamość – przydatne jedynie w wypadku chęci powrotu na Ukrainę.
Środki te będą obowiązywać przynajmniej do czasu pojawienia się oficjalnych decyzji dotyczących ustawy o mobilizacji. Nie wiadomo jeszcze, czy konieczne będzie udanie się na Ukrainę, aby zaktualizować dane na komendzie uzupełnień. Minister spraw zagranicznych Ukrainy Dmytro Kułeba wyjaśnił tę decyzję – według niego to niesprawiedliwe, gdy jedni walczą, a inni chcą pozostać za granicą. Wiadomość ta wywołała falę oburzenia wśród Ukraińców.
Według statystyk UE po pełnowymiarowej inwazji Rosji na Ukrainę do państw europejskich wyjechało ponad 800 tys. ukraińskich mężczyzn – część z nich nielegalnie. Ukraińskie władze nie wiedzą, ilu z nich może zostać zmobilizowanych.
Wicepremier Władysław Kosiniak-Kamysz powiedział, że Polska jest gotowa pomóc ukraińskim władzom w sprowadzeniu na Ukrainę mężczyzn w wieku poborowym, aby „spełnili swój obowiązek wobec kraju”.
– Wiem, to budzi pytania, a czasem nawet frustrację u Polaków (…). To sytuacja, gdy widzą młodych Ukraińców w wieku poborowym w galeriach czy hotelach, w momencie, gdy jest pilna potrzeba, by do armii ukraińskiej zgłosili się nowi rekruci – powiedział szef MON.
Litwa również wyraziła swoją gotowość do pomocy w powrocie ukraińskich mężczyzn do ojczyzny – mówił o tym minister obrony Litwy Laurynas Kasčiūnas. Inne stanowisko zaprezentowały Niemcy – przedstawiciele rządu federalnego oświadczyli, że Ukraińcy mają w Niemczech taki sam status ochrony jak Ukrainki.
Ówczesny szef MSW Marcin Kierwiński powiedział z kolei, że Ukraińcy bez paszportów otrzymają tymczasową ochronę w Polsce i zapewnił, że kraj nie przekaże Ukrainie danych dotyczących uchodźców.
Obrońcy praw człowieka z ukraińskiego komitetu Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka twierdzą, że decyzja o zawieszeniu usług konsularnych dla mężczyzn w wieku poborowym jest dyskryminująca. Według Ołeksandra Pawłyczenki, dyrektora ukraińskiego komitetu, oprócz usług, osoba przebywająca za granicą powinna móc otrzymać ochronę konsularną i wsparcie, których odmowa jest równoznaczna z naruszeniem prawa do ochrony za granicą, które Ukraina jest zobowiązana zapewnić swoim obywatelom.
Politolog: wszyscy są wrzucani do jednego worka
Ukraiński politolog Jewhen Mahda zauważa w rozmowie z Biełsatem, że zawieszenie usług konsularnych nie jest ustanowione prawem – jest jedynie decyzją Gabinetu Ministrów, która obowiązuje dziś, ale może zostać odwołana choćby jutro. Według eksperta należy poczekać do 18 maja, gdy ma wejść w życie ustawa o mobilizacji, bo dopiero wtedy sytuacja będzie klarowna.
Jak mówi Mahda, głównym problemem związanym z „konsularną” decyzją jest to, że Ukraina nie przeprowadziła kampanii informacyjnej, która wyjaśniłaby, co się dzieje.
– Obecnie za granicą mieszkają setki tysięcy Ukraińców, niektórzy wyjechali legalnie, niektórzy nie, niektórzy byli tam na długo przed (pełnowymiarową) wojną. Problem polega na tym, że wszyscy oni zostali wrzuceni do jednego worka. Ponadto, niestety, daliśmy rosyjskiej propagandzie wiele powodów, by twierdzić, że sytuacja na Ukrainie jest tak zła, że musi ona ściągać swoich obywateli z zagranicy – wyjaśnia politolog.
Jego zdaniem Ukraina może teraz poprawić sytuację tylko wykazując się uczciwością w kwestiach związanych z mobilizacją.
– Mam na myśli sytuację, gdy w siłach zbrojnych na stanowiskach bojowych znajdą się dzieci i krewni ministrów, deputowanych, polityków – zauważa ekspert.
Według naszego rozmówcy oświadczenia Kosiniaka-Kamysza i Kasčiūnasa o pomocy w powrocie ukraińskich mężczyzn do ojczyzny służą wyłącznie celom politycznym. Nie powinniśmy spodziewać się dużej liczby dobrowolnych powrotów mężczyzn, jak to miało miejsce w 2022 roku, ani masowej deportacji. Wynika to również z faktu, że Unia Europejska nie wydala ludzi na Ukrainę nawet na mocy nakazu sądowego, ponieważ ekstradycja do miejsca, w którym toczy się wojna, jest niemożliwa.
„To paradoks, że Ukraińcy są w takiej samej sytuacji jak Białorusini”
Publicysta Dziennika Gazety Prawnej Michał Potocki w komentarzu dla Biełsatu stwierdził, że Polska nie ma prawnej możliwości deportacji Ukraińców.
– Nie ma prawa, które pozwalałoby nam deportować Ukraińców. Oni nie naruszają żadnego polskiego prawa, więc Polska jako państwo nie może nikogo deportować na Ukrainę – mówi Potocki.
Dziennikarz zauważa, że jeśli zaprzestanie świadczenia usług konsularnych dla Ukraińców nie będzie tymczasowe, a długoterminowe, spowoduje to problemy zarówno dla Polski, jak i innych krajów, w których obecnie mieszkają Ukraińcy.
– Pytanie, czy Ukraińcy znajdą się w tej samej sytuacji co Białorusini, którym białoruskie konsulaty nie wydają dokumentów. Prawdopodobnie tak. Paradoksalne jest również to, że Ukraińcy z kraju nam przyjaznego, wolnego, demokratycznego, są w takiej samej sytuacji jak obywatele, którzy uciekli przed reżimem Alaksandra Łukaszenki. Wielu Ukraińców mieszkało tu przed lutym 2022 roku, a wielu innych wyjechało legalnie, na przykład ci, którzy mają kilkoro dzieci – dlaczego więc nie mogą teraz udać się do konsulatu?
Rosja: prędzej czy później taka decyzja zostanie podjęta
Kilka rosyjskich portali informacyjnych otrzymało niedawno list od osoby podającej się za pracownika rosyjskiego MSZ ze skanami dokumentu, na mocy którego zawieszone miałyby być świadczenia usług konsularnych rosyjskim obywatelom za granicą. Po opublikowaniu tej informacji Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rosji oficjalnie zaprzeczyło tym doniesieniom. W sieciach społecznościowych pojawiły się komentarze typu „jeśli władze mówią nie, to znaczy, że taka decyzja na pewno będzie”, z czym zgadzają się eksperci.
– Prędzej czy później będzie, ponieważ widzimy trajektorię, po której zmierza kraj – mówi Dmitrij Gudkow, jeden z założycieli Komitetu Antywojennego Rosji i były deputowany rosyjskiej Dumy Państwowej. – Myślę, że ta dyskusja już się odbyła, po prostu nie podjęli jeszcze decyzji. A jeśli to zrobią, dziesiątki czy setki tysięcy ludzi mogą pozostać bez dokumentów w UE i innych krajach. Dlatego kwestia wydawania dokumentów podróży, które będą wykorzystywane do otwierania kont i uzyskiwania zezwoleń na pobyt, staje się priorytetem.
Według różnych szacunków od początku wojny z Ukrainą z Rosji uciekło od 800 tys. do 1 mln osób. Duża część z nich doświadczyła represji w swojej ojczyźnie i otwarcie wyrażała swoje antywojenne poglądy, więc dla nich powrót do domu w celu uzyskania paszportu może być niebezpieczny. W przypadku mężczyzn, oprócz spraw karnych, istnieje także dodatkowe ryzyko – mobilizacja.
Od 2022 roku Rosjanom nie jest też łatwo zalegalizować swój pobyt w państwach UE – wiele krajów poważnie skomplikowało lub niemal wstrzymało wydawanie wiz i zezwoleń na pobyt dla Rosjan lub całkowicie zaprzestało ich wydawania, jak Polska czy kraje bałtyckie.
Jak dotąd jedynymi krajami europejskimi, które są gotowe wspierać rosyjskich emigrantów politycznych, wydawać im status uchodźcy i dokumenty podróży, są Francja i Niemcy. Niemcy wydają zastępczy Passersatz, Francja – laissez-passer, ale w Niemczech takie przypadki zdarzają się dość rzadko. Pierwszymi rosyjskimi aktywistami, którzy je otrzymali, byli dziennikarze DOXA, którzy zostali skazani w sprawie karnej.
Paszport demokracji
Parlament Europejski nie uznał Władimira Putina za legalnego prezydenta – 25 kwietnia przyjął rezolucję „W sprawie niedemokratycznych wyborów prezydenckich w Rosji i ich nielegalnego rozszerzenia na terytoria okupowane”. W rezolucji pojawiło się wezwanie, by kraje UE przygotowały się na sytuację, w której Rosja, w ślad za Białorusią, przestanie wydawać paszporty w swoich konsulatach.
Jak czytamy w rezolucji, w takim przypadku kraje będą musiały uznać Rosjan, którym skończą się paszporty, za osoby bez obywatelstwa i wydać im dokumenty podróży zgodnie z art. 28 Konwencji ONZ o statusie bezpaństwowców. Parlament Europejski wzywa również do uproszczenia rejestracji organizacji, otwierania rachunków bankowych i innych procedur administracyjnych dla rosyjskich dysydentów w UE, co pozwoli im kontynuować pracę na wygnaniu.
Zdaniem Dmitrija Gudkowa UE zdecydowanie powinna szukać jakiegoś rozwiązania już teraz. Rosyjscy eksperci ds. emigracji zaczynają badać, jakie paszporty i metody legalizacji są dostępne, o co Rosjanie mogą się ubiegać i jakie sposoby wyjścia z sytuacji można zaoferować krajom zachodnim.
– Prawdopodobnie już jesienią przygotujemy raport na ten temat – mówi Gudkow. – Od czasów paszportu nansenowskiego w Europie wiele się zmieniło, teraz w niektórych państwach wydają paszport uchodźcy, cudzoziemca, w innych nie ma nic. Pojawiła się propozycja komisarza Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości ONZ, aby stworzyć tak zwany paszport demokracji nie tylko dla Rosjan, ale także dla Białorusinów i wszystkich tych, którzy znaleźli się w takiej sytuacji – wspomina nasz rozmówca.
Ponadto, zdaniem polityka, Rosjanie mogą wziąć za przykład projekt Paszportu Nowej Białorusi, ale nie został on jeszcze ukończony i nie obowiązuje, więc trudno o nim teraz mówić.
– Myślę, że dążenie do uznania alternatywnego rosyjskiego paszportu to bardzo skomplikowana historia, ale być może uda się wykorzystać jakiś europejski mechanizm, który już istnieje i rozszerzyć go na inne kraje – mówi rosyjski polityk.
Do czasu przyjęcia przez rosyjskie władze dekretu Dmitrij Gudkow radzi Rosjanom wyrobienie dwóch paszportów, co jest dozwolone przez prawo. Ci, którzy mają już dwa paszporty, ale wygasną one w ciągu najbliższych trzech-czterech lat, powinni wymienić przynajmniej jeden z nich na nowy, dziesięcioletni paszport.
– Można powiedzieć, że się go zgubiło i dostać nowy paszport. W ten sposób będzie się miało ważny dokument podróży przez następne dziesięć lat – dodaje nasz rozmówca.
Białoruś: tworzony jest organ wydający paszporty
W ubiegłym roku Białorusini stali się pionierami w poszukiwaniu sposobów legalizacji pobytu za granicą bez możliwości przedłużenia paszportu krajowego po wydaniu tak zwanego „konsularnego” dekretu Łukaszenki nr 278. Jeszcze przed wejściem w życie tego dokumentu białoruskie siły demokratyczne zaproponowały ideę Paszportu Nowej Białorusi. Po zakazie świadczenia usług konsularnych za granicą projekt ten stał się szczególnie pilny. Już w marcu Białorusinom obiecano przedstawić projekt dokumentu, ale termin został przesunięty.
Co obecnie wiadomo o Paszporcie Nowej Białorusi, który Rosjanie postrzegają teraz jako możliwy model rozwiązywania kwestii legalizacji? Według Walera Kawaleuskiego, przedstawiciela ds. zagranicznych opozycyjnego białoruskiego Zjednoczonego Gabinetu Przejściowego, obecnie trwa ostatni etap formowania zespołu – trwają negocjacje ze specjalistami, którzy mogą kierować organem wydającym paszporty.
– To moment rozwiązywania praktycznych, technicznych kwestii: od zatwierdzenia projektu i przekazania paszportu do druku, po procedury weryfikacji osób, określenie, w jaki sposób przyjmujemy dokumenty, na jakiej podstawie – mówi Kawaleuski. – Drukowanie, wydawanie dokumentów, zapisywanie danych to odpowiedzialne zadanie organu wydającego. Niestety, zajmuje nam to więcej czasu, niż byśmy chcieli, ale teraz wydaje się, że jesteśmy coraz bliżej rozwiązania tego zadania.
Jak mówi liderka białoruskich sił demokratycznych Swiatłana Cichanouskaja, Białoruś znajduje się w zupełnie innym kontekście niż Ukraina, dlatego zawieszenie usług konsularnych za granicą dla Ukraińców nie powinno w żaden sposób wpływać na Białorusinów.
– Rozumiemy logikę działań ukraińskich władz, wiemy, co chcą osiągnąć. Kraj funkcjonuje w stanie wojny i muszą rozwiązać ten problem. A obowiązkiem i długiem obywateli wobec państwa jest obrona swojego kraju. Dlatego nie sądzę, aby miało to bezpośredni związek z naszą sytuacją – powiedziała polityk.
Jeśli chodzi o fakt, że Rosja może pójść tę samą drogą i zakazać wydawania paszportów za granicą, Waler Kawaleuski zauważa, że nie po raz pierwszy widzimy, jak reżim Łukaszenki staje się „laboratorium najgorszych praktyk dyktatorskich, które są później przejmowane przez reżim Putina”.
– Jeśli więc Rosjanie pójdą naszą drogą i stworzą taki dokument, to w pewnym sensie wzmocni to naszą pozycję, a już na pewno jej nie zaszkodzi. Będzie to potwierdzenie, że takie praktyki reżimów dyktatorskich powinny zostać stłumione i w tym sensie nowy paszport Białorusi będzie adekwatną i skuteczną odpowiedzią na ten problem – mówi przedstawiciel gabinetu.
Jak zauważa polityk, Zjednoczony Gabinet Przejściowy nie uważa za priorytet swojej działalności stworzenia jakiegoś wspólnego dokumentu, który mógłby być wydawany białoruskim i rosyjskim uchodźcom politycznym.
– Mogłoby to ponownie doprowadzić nas do paradygmatu, że jesteśmy dwoma krajami zjednoczonymi w niektórych kwestiach. Wręcz przeciwnie, chcemy od tego odejść i podkreślić tym paszportem, że jesteśmy częścią europejskiej rodziny, a nie państwa związkowego z Rosją. To wybór geopolityczny i będziemy się nim kierować także w projekcie paszportu – podsumowuje polityk.
Hanna Hanczar, ksz/ belsat.eu
