«Бацька» Станіслаў Булак-Балаховіч. Да 140-годдзя легендарнага беларускага военачальніка
22 лютага 1883 года ў вёсцы Мэйшты, што каля Відзаў на Браслаўшчыне (сёння Літва) нарадзіўся Станіслаў Булак-Балаховіч – бясстрашны вайскавод, атаман, партызан і проста «Бацька». «Белсат» у гэты дзень згадвае 15 цікавых фактаў пра легендарнага беларускага военачальніка.
Падвойнае прозвішча ўтворанае ад бацькавага «Балаховіч» і ягонай вайсковай мянушкі Булак, што значыць «воблака». У міжваеннай Польшчы быў прыняты адмысловы закон, які легалізаваў для вайскоўцаў выкарыстанне падвойных прозвішчаў з мянушкамі, і Станіслаў Балаховіч стаў афіцыйна Булак-Балаховічам. Прычым першы такое прозвішча пачаў ужываць ягоны брат Язэп, таксама вядомы беларускі вайсковы дзеяч, забіты савецкімі агентамі ў 1923 годзе і пахаваны ў Белавежы (вёска ў Гайнаўскім павеце Падляскага ваяводства Польшчы).
Паходзіў з «кухараў». Ягоны бацька Нікадзім Балаховіч быў кухарам паноў Мэйштовічаў у Мэйштах, а дзед па маці Юзэфы з роду Шафранаў – кухарам у Корвін-Мілеўскіх з Ашмяншчыны. Нягледзячы на гэта, бацька здолеў набыць маёнтак Юдуцыны пад Шаркаўшчынай. Праўда, хутка маёнтак прыйшлося прадаць за пазыкі і зрабіцца арандатарамі маёнткаў Стакавіева і Самолішкі на Браслаўшчыне.
Бацька Станіслава Нікадзім Балаховіч быў свядомы беларус – адрозна ад маці, якая да ўсяго беларускага ставілася дрэнна. Пры гэтым у сям’і Балаховічы размаўлялі па-беларуску. Акрамя таго Станіслаў ведаў літоўскую мову, расейскую і польскую, але не надта добра.
Бацькі хацелі, каб ён стаў ксяндзом. Станіслаў быў старэйшым сынам у сям’і з дзевяці дзяцей (трое хлопцаў і шэсць дзяўчат). У 16 гадоў ён паступіў на гадавую практыку да свайго дзядзькі ксяндза. Але ў выніку юнака, які меў поспех у дзяўчат, хапіла толькі на год. Урэшце, Станіслаў паспрабаваў стаць аграномам, дзеля чаго скончыў адмысловыя курсы. Але працаваць пайшоў бухгалтарам – на будаўніцтве чыгункі на Наваградчыне.
Мянушку «Бацька» Станіслаў Булак-Балаховіч атрымаў ад сялянаў Дзісенскага павету. Адбылося гэта падчас расейскай рэвалюцыі 1905–1907 гадоў з-за таго, што ён умеў на карысць вяскоўцаў вырашаць іхныя спрэчкі з памешчыкамі. Пры гэтым сам Станіслаў у рэвалюцыйныя падзеі не ўмешваўся, у той час як два ягоныя стрыечныя браты былі асуджаныя на смяротнае пакаранне, замененае ў выніку катаргаю. Сяляне ставіліся да Станіслава Булак-Балаховіча з павагаю і таму, што ён арганізаваў у мястэчку Лужкі добраахвотную пажарную каманду.
Любімым ягоным літаратурным героем быў гогалеўскі Тарас Бульба, а любімым пісьменнікам – Гэнрык Сенкевіч. Сам Булак-Балаховіч таксама спрабаваў сябе ў літаратуры, пакінуўшы пад псеўданімам «Бацька» шэраг вершаў.
Чы поляк ты, чы ты рускі –
Мёд піць будзеш беларускі
Толькі з нашай добрай волі –
Як сусед добры у гасцёх,
А з наездам – дык ніколі –
Хіба на нашых касцёх!
Пайшоў у войска добраахвотнікам. З пачаткам Першай сусветнай вайны ў 1914 годзе стварыў атрад з добраахвотнікаў на Дзісеншчыне разам з братам Язэпам і далучыўся да расейскай арміі са сваімі ўласнымі коньмі і абмундзіраваннем ды ўзбраеннем. Менш чым праз год ён атрымаў свой першы афіцэрскі чын за мужнасць, у дадатак да шматлікіх узнагародаў і некалькіх раненняў.
Зрабіўся легендарным партызанам эскадрону «рыцараў смерці». У лістападзе 1915 года Станіслаў далучыўся да партызанскага эскадрону пад кіраўніцтвам Леаніда Пуніна, які дзейнічаў супраць немцаў у ваколіцах Рыгі і ўвайшоў у гісторыю як «рыцар смерці». Дзякуючы асабістым гераічным учынкам падчас шматлікіх рэйдаў меў вялікую пашану салдатаў. Пасля Лютаўскай рэвалюцыі, калі пасады камандзіраў у расейскім войску сталі выбарныя, быў абраны камандзірам эскадрону.
Пасля Кастрычніцкага перавароту перайшоў са сваім атрадам пад кіраўніцтва бальшавікоў. Ён удзельнічаў у задушэнні шэрагу сялянскіх паўстанняў на Пскоўшчыне. Але калі зразумеў, што бальшавікі могуць у далейшым дабрацца і да яго самога і ягоных падначаленых, абвесціў сябе «атаманам сялянскіх партызанскіх атрадаў бацькам Балаховічам» і ў лістападзе 1918 года перайшоў на бок «белых». У Пскове ён запомніўся смяротнымі пакараннямі ў дачыненні бальшавікоў і гандляроў какаінам, а таксама сваіх падначаленых, якія былі заўважаныя ў марадзёрстве. На Пскоўшчыне ж Станіслава Булак-Балаховіча ведаюць пад мянушкаю «Перакаці-поле», а пра ягоныя скарбы, захопленыя падчас шматлікіх нападаў і закапаныя па ваколіцах, да сёння распавядаюць легенды.
Цягам года ад «белых» перайшоў на бок незалежнай Эстоніі, а затым і БНР. 14 лістапада 1919 года склаў просьбу на атрыманне беларускага грамадзянства і прыняцце ягонага вайсковага атраду на службу Беларускай Народнай Рэспублікі. Так з’явіўся «Асобны аддзел войск БНР у Балтыі». Беларускія дзеячы дамовіліся з Эстоніяй, што тая возьме на сябе выдаткі на ўтрыманне атраду – у склад дзяржаўнай пазыкі. 22 студзеня 1920 года ўрад БНР на чале з Антонам Луцкевічам юрыдычна ўключыў «Асобны аддзел» у склад беларускага войска.
Пасля дамоўленасці з Польскай Рэспублікай у лютым 1920 года «Асобны аддзел БНР» перайшоў у Польшчу і ад імя беларускага ўраду змагаўся ў савецка-польскай вайне. Тады Булак-Балаховіч спадзяваўся яшчэ на ператварэнне Расеі ў дэмакратычную дзяржаву і казаў: «Я беларус і каталік, але я змагаўся за Расею і буду падтрымліваць расейскую справу». Войскі на чале з Булак-Балаховічам бралі ўдзел у «цудзе над Віслай», калі войскі бальшавікоў на чале з Тухачэўскім былі разбітыя пад Варшавай, а ў выніку контрнаступу сам Балаховіч дайшоў ажно да Пінску.
Паспрабаваў сілавым спосабам утварыць беларускую дзяржаву. Пасля падпісанага паміж Польшчай і Савецкай Расеяй замірэння і пачатку перамоваў аб заканчэнні вайны 12 лістапада ў Мазыры Балаховіч на чале прыкладна 10–15 тысяч ваяроў абвесціў незалежнасць Беларусі і распачаў набор у беларускае народнае войска. Але пасля цяжкіх баёў з бальшавікамі 18 лістапада ён вымушаны быў пакінуць Мазыр і перайсці мяжу на тэрыторыю, занятую польскім войскам, і быў інтэрнаваны.
Для сваіх падначаленых Станіслаў Булак-Балаховіч заснаваў адмысловую ўзнагароду – Крыж Храбрых. У міжваенны час ён нават прадаваўся. Сёння гэта адна з узнагародаў, што найчасцей падрабляюць, бо арыгінальныя Крыжы Храбрых каштуюць вельмі дорага.
Вобраз Станіслава Булак-Балаховіча і балахоўцаў, якія змагаліся пад ягоным кіраўніцтвам, выкарыстаны ў адным з першых фільмаў БССР – «У агні народжаная» (1929). Яму прысвяціў песню «Хлопцы-балахоўцы» гурт «Дзецюкі».
Сапраўднае месца пахавання Станіслава Булак-Балаховіча не вядомае, а на варшаўскіх Паванзкоўскіх могілках размяшчаецца сімвалічнае пахаванне. З пачаткам Другой сусветнай вайны Станіслаў Булак-Балаховіч сабраў атрад добраахвотнікаў, які змагаўся пры абароне Варшавы. Надалей перайшоў да падпольнага змагання супраць нацыстаў. 10 траўня 1940 года пры спробе арышту гестапаўцамі ён быў застрэлены.
Барыс Булат belsat.eu
