„Państwo swoje, dobrze urządzone” – 430 lat temu Wielkie Księstwo Litewskie przyjęło III Statut Litewski
Na Uniwersytecie Warszawskim odbyła się konferencja poświęcona rocznicy powstania dokumentu kodyfikującego prawa Wielkiego Księstwa Litewskiego, który przetrwał nawet I Rzeczpospolitą.
Z inicjatywy Centrum Studiów Białoruskich przy Studium Europy Wschodniej UW w Warszawie zebrali się wybitni białoruscy i polscy historycy, by uczcić i podyskutować o XVI-wiecznym akcie prawnym, nazywanym czasem “pierwszą litewsko-białoruską konstytucją”. Podpisany w 1588 r. przez Zygmunta III Wazę III Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego, zbiór praw obowiązujących na terenie WKL, został wydany jednocześnie po polsku, łacinie oraz starobiałorusku, który był wtedy językiem urzędowym .
– Statuty Litewskie jest czymś, z czego Białorusini mogą być dumni – uważa prof. Aleś Kraucewicz, grodzieński historyk i jeden z organizatorów konferencji. — To jedna z ciekawszych kodyfikacji prawa. Statuty zwyczajowo obowiązywały latami, a tu mieliśmy do czynienia z trzema redakcjami Statutu. Kodyfikacja była dokonywana przez bardzo wyedukowanych ludzi, którzy harmonijnie połączyli prawo rzymskie i prawa zwyczajowe dawnej Litwy. Statut miał stworzyć wspólne prawo dla wieloetnicznego państwa, jakim było Wielkie Księstwo Litewskie – gdzie były różne narody, różne religie, ale zjednoczone jednym prawem. I my Białorusini możemy być dumni z tego wkładu do europejskiej kultury — dodaje.
Polski historyk prof. Andrzej Zakrzewski podkreśla niezwykłą żywotność Statutu i jego ogromny wpływ. Używano go nie tylko na Litwie, ale też na ukraińskich ziemiach formalnie należących do Korony. Co więcej, używano go również poza granicami I Rzeczypospolitej na terytorium tzw. Hetmańszczyzny – czyli kozackiej autonomii w Imperium Rosyjskim. III Statut Litewski nie zakończył swojego żywota wraz z rozbiorami – był używany do lat 40. XIX wieku na terenach b. WKL należących do rozbioru rosyjskiego, a na terytorium Czernihowszczyzny nawet do czasów rewolucji październikowej.
– Był on dowodem na odrębność prawną ziem litewskich w Imperium Rosyjskim, a Bolesław Limanowski jadąc na zesłanie, wziął ze sobą oprócz książeczki do nabożeństwa również Statut. Mińsku znaleziono litewski katechizm gdzie na pytanie, kim jest Litwin, odpowiadano – „ten, co kocha wolność i rządzi się Statutem” – podkreśla.
Profesor Zakrzewski zwraca uwagę, że Statut Litewski wpływał silnie na system prawny również Korony Polskiej i posługiwano się nim podczas procesu porywaczy Stanisława Augusta.
– Nawet z punktu widzenia polskiej szlachty była to ogromna zdobycz, bo Korona do końca nie zdecydowała się na kodyfikację swojego prawa. Litewska szlachta obawiała się dominacji Korony i chciała mieć „Państwo swoje, dobrze urządzone”, które byłoby równorzędne wobec Korony. Była to pewna pułapka, bo upodobnili swoje instytucje do koronnych, co potem ułatwiło unifikację – dodaje.
Uczestnicy konferencji w swoich wystąpieniach zwracali uwagę na proces ewolucji prawnej, jaką przeszło Wielkie Księstwo Litewskie w XVI w., przechodząc płynnie od prawa zwyczajowego do prawa pisanego. Prof. Swiatłana Kul-Silwestrawa przypomniała o pojawianiu się w XVI w. profesjonalnego systemu obiegu i rejestracji dokumentów. Specjalistka przypomina, że przy tworzeniu dokumentów na Litwie wprowadzono nowoczesny system datowania inaczej niż w Koronie, gdzie obwiązywał jeszcze system indyktów – czyli średniowieczny sposób podziału czasu na 15-letnie okresy, lub odwołania do świąt kościelnych. Jej zdaniem to dowód, że wielonarodowe i wielowyznaniowe WKL musiało od razu użyć systemu datowania zrozumiałego dla wszystkich.
Historyk Uładzimir Kananowicz przypomniał, że przed kodyfikacją praw, w Wielkim Księstwie Litewskim obowiązywał system prawa zwyczajowego opartego na społecznej pamięci. Kananawicz opowiadział o istniejącej wtedy instytucji autorytetów – ludzi obdarzonych niezwykłą pamięcią, stosujących specjalne techniki zapamiętywania praw, stosunków rodzinnych i majątkowych. I mimo pojawienia się prawa pisanego, na przykład podczas kodyfikacji granicy między Koroną a Litwą w XVI w. sprowadzono starców, którzy odwoływali się do czasów swojego dzieciństwa w określaniu granic poszczególnych posiadłości. Historycy podczas dyskusji zgodzili się, że Statuty były pisane specyficznym językiem przypominającym poezję, co ich zdaniem właśnie wynikało, że odwoływał się on też do przekazywanego ustnie prawa zwyczajowego.
Białoruska historyk Halina Dzierbina przypomniała tymczasem o renesansowych źródłach III Statutu Litewskiego. Przy jego tworzeniu brali udział ludzie przesiąknięci duchem epoki. Jeden z nich – litewski arystokrata Lew Sapieha w przedmowie do statutu odwoływał się do Cycerona. Przedstawiał koncepcję prawa WKL jako zabezpieczenia stabilności społeczeństwa, poprzez nadanie wolności wynikającej z gwarantowanych praw własności i osób. Dzierbina przypomniała też, że ważną rolę w tworzeniu litewskiego prawa mieli tamtejsi protestanci. Wpływ na formowanie się litewskiego prawa miały również idee czołowego ówczesnego litewskiego intelektualisty Franciska Skaryny, który twierdził, że prawo ludzkie powinno opierać się na naturalnym prawie boskim. II Statut Litewski redagował tymczasem pochodzący z Hiszpanii profesor prawa rzymskiego i kanonicznego Piotr Roizjusz.
Prof. Andrzej Zakrzewski przypomniał też o negatywnych zjawiskach z punktu widzenia zachowania odrębności i własnej tożsamości WKL, które miały miejsce po wprowadzeniu Statutów. Dokumenty jego zdaniem były próbą zachowania tożsamości WKL, jednak z biegiem czasu procesy społeczne i polityczne doprowadziły do polonizacji miejscowej szlachty, zastąpienia języka ruskiego – polskim, choć czerpiącym wiele z lokalnej specyfiki językowej. Z biegiem czasu zaczęły zamierać litewskie instytucje polityczne takie jak lokalny sejmik. Po klęsce demograficznej związanej z potopem szwedzkim, Litwę zaludnili „koroniarze”. Historyk przypomina, że ostatni król Polski Stanisław August Poniatowski, choć był synem WKL, został uformowany przez tradycję oświeceniową, w której nacisk kładziono na unifikację państwa. I w ten sposób Wielkie Księstwo Litewskie przestało istnieć jako oddzielny byt w Konstytucji III Maja. Historyk zwraca uwagę jednak, że stworzona wtedy kultura Polska była pod ogromnym wpływem kultury Wielkiego Księstwa Litewskiego.
