Выправілі ў ссылку, а ён адкрыў арыентальны свет. Лёс і прыгоды Восіпа Кавалеўскага, філамата з-пад Бераставіцы
Забайкалле, Бурація, Калмыкія, Манголія, Кітай і Тыбет. Сёння цяжка ўявіць сабе маштабы даследчых працаў у першай палове ХІХ ст., якія правёў падчас сваёй высылкі нарадзінец Беларусі, філамат і філарэт, сябра Адама Міцкевіча, вандроўнік і асветнік Восіп Кавалеўскі. У дзень нараджэння выбітнага мовазнаўцы, узгадваем пакручастыя сцежкі ягонага лёсу.
«З прычыны мнагажонства царская фамілія надзвычай павялічылася, так што многія прынцы крыві паступова ўжо зраўняліся з чэрню і нярэдка знаходзяцца ў ліку злачынцаў. Амаль кожны дзень у газетах згадваюцца розныя самыя жорсткія і нізкія злачынствы, якія здзяйсняюць прынцы крыві, якіх колькасць у самым Пекіне сягае да 20 і болей тысяч. (…) Атрымоўваючы значныя сумы на вяселле і пахаванні, яны квапяцца на жыццё сваіх жонак, каб атрымаць незаслужаныя шчодрасці. Па сіле закона муж мае права забіць злоўленага блудадзея ў сваім гарэме. Кітаец, зненавідзеўшы з якой-небудзь прычыны сваю жонку, стварае выпадак пранікнуць чужому чалавеку ў свой гарэм, а потым беспакарана забівае абодвух, каб звольніцца ад жонкі і атрымаць грашовае ўзнагароджанне ад скарбніцы і імя сваё праславіць у газетах. (…) Жаночы пол у Кітаі цалкам аддалены ад грамадства мужчын, асабліва чужых. Раўнівы кітаец скалечыў ногі жанчын. (маецца на ўвазе звычай бінтавання стоп кітаянак, якія на ўсё жыццё гублялі магчымасць нармальна хадзіць)», – такія радкі можна прачытаць у адным з запісаў дзённіка Восіпа Кавалеўскага ў 1830-м годзе, у часе яго працяглага падарожжа ў імперыю Цын цераз Манголію і пустэльню Гобі.
Восіп Кавалеўскі з зайздроснай для даследчыкаў дасціпнасцю штодзень натаваў кожную дэталь, якую заўважаў у часе свайго чатырохгадовага далёкага шляху. За сваю крытыку маньчжурскіх чыноўнікаў, цынскіх уладаў, хабарніцтва, трымання народаў у страшнай бядоце і недобразычлівасць да ўсяго іншаземнага, апублікаваную ў «Расейскіх акадэмічных ведамасцях», цэлае выданне было канфіскаванае і забяспечанае перад распаўсюдам, каб, не дай Бог, яно не трапіла за мяжу суседняй імперыі.
У неабыякавага чытача адразу народзіцца пытанне: якім гэта чынам нарадзінец глухога беларускага мястэчка ў пачатку ХІХ ст, з уніяцкай сям’і, які па звычаі павінен быў таксама стаць святаром, трапляе за дзясяткі тысяч кіламетраў ад радзімы ў самае сэрца Маньчжурскай імперыі дый яшчэ мае не апошні ўплыў на палітыку паміж дзяржавамі? А здарылася гэта так.
9 студзеня 1801 г. у мястэчку Вялікая Бераставіца Гарадзенскай губерні ў сям’і беларускага ўніяцкага святара з’явіўся на свет хлопчык, якога хрысцілі імем Восіп. Род Кавалеўскіх быў дынастычным родам уніяцкіх святароў. Яшчэ прапрадзед Восіпа Геранім вёў службу ва ўніяцкай царкве ў в. Ляўкова. Бацька Міхаіл спачатку служыў у Алекшыцах, пасля чаго з сям’ёй перабраўся ў Вялікую Бераставіцу. Калі Восіпу споўнілася восем гадоў, бацька накіроўвае яго вучыцца ў Свіслацкую гімназію, дзе хлопчык праяўляе асаблівую руплівасць у вывучэнні грэцкай, лацінскай і польскай моваў. Зацікаўленне да антычнай гісторыі і класічнай літаратуры ўплываюць на далейшае паступленне юнака ў Віленскі ўніверсітэт на факультэт літаратуры і свабодных (вытанчаных) моваў.
Вольнадумная кампанія маладога Восіпа – Міцкевіч, Зан, Чачот, Дамейка
Дух вольнадумства сярод віленскіх студэнтаў спрыяе заснаванню ўвосень 1817 г. таемнага патрыятычнага студэнцкага таварыства Філаматаў. Сярод свайго кола студэнты-рамантыкі цікавяцца арыентальнымі мовамі і культурай. Менавіта там Кавалеўскі пачынае ўпершыню вывучаць арабскую.
Аматары навук («філаматы» у перакладзе з грэцкай мовы), далі свету шэраг знакамітых постацяў у навуцы і мастацтве. Сярод іх: Ян Чачот – адзін з пачынальнікаў новай беларускай літаратуры, Адам Міцкевіч – класік польскамоўнай літаратуры, Ігнат Дамейка – сусветна вядомы вучоны-геолаг, даследчык і нацыянальны герой Чылі, Тамаш Зан – літаратар, геолаг і даследнік прыродных багаццяў Уралу. Менавіта сярод гэтых таленавітых юнакоў, якія рабілі першыя крокі ў змаганні з імперскім цемрашальствам і чынапакланеннем, сталеў малады Восіп Кавалеўскі. Ці маглі тады ўявіць сабе вальнадумныя студэнты, што так далёка па розных кутках свету раскідае іх Расейская імперыя, наклаўшы таўро палітарыштантаў, ссыльных і эмігрантаў?
У ліпені 1820-га г. Кавалеўскі заканчвае курс ва ўніверсітэце, атрымаўшы ступень кандыдата філасофіі і накіроўваецца працаваць у Віленскую гімназію. Тут малады мовазнаўца вядзе заняткі з польскай, грэцкай і лацінскай мовы, адначасова займаючыся перакладамі «Гісторыі» Герадота, «Жуццяпісу» Плутарха, «Рымскай археалогіі» Дыянісія Гелікарнаскага і шасці кніг «Метамарфоз» Авідыя. Малады выпускнік і патрыёт наведвае таемныя сустрэчы новай арганізацыі «філарэтаў». У 1823-м годзе ўлады Расейскай імперыі распачалі найбуйнейшы ў тагачасным свеце студэнцкі палітычны працэс. Пад суд аддалі 108 удзельнікаў розных арганізацыяў, у тым ліку і філаматаў. Многія з іх увосень 1824-га году былі або прысуджаныя да турэмных тэрмінаў з наступнай высылкай, або сасланыя ў глыб Расеі.
Высылка ў Сібір
Нельга не прызнаць, што ўлады Расейскай імперыі вельмі практычна выкарыстоўвалі бурлівыя, але таленавітыя мазгі маладых патрыётаў былой Рэчы Паспалітай. Высылка для іх не азначала цяжкіх катаржных работ і турмы, а інтэлектуальную працу, якой так не хапала на далёкаўсходніх тэрыторыях імперыі.
Восіпа Кавалеўскага арыштавалі 23 кастрычніка 1823-га года за былую філамацкую дзейнасць, звольнілі з турмы і адправілі на высылку ў Казань. Яго далучылі да педагагічнага інстытуту з мэтай вывучэння ўсходніх моў. Ён пакінуў Вільню 25 снежня 1824 года, маючы права на падарожжа без суправаджэння канвою.
«Насалоджваўся відам Кітаю і Манголіі, якія знаходзяцца паміж сабой у абсалютнай супрацьлегласці. Там – вяршыні гор кранаюць аблокі, тут – неверагодная раўніна пад нагамі вандроўніка рассцілаецца. Там – мнагалюдства і цесната душаць сілу ўяўлення, тут – пустата неймаверная не мае межаў, там рух прамысловасці і гандаль здзіўляюць розум, тут – толькі месцамі статкі авечак, табуны коней, там – і рады быў бы схавацца ад натоўпу, тут – беспаспяхова шукаеш чалавека, з якім можна пагаварыць. Пасля смярдзючага і запыленага Пекіну паветра чыстае мангольскае надзвычай прыемнае. У першай мангольскай юрце, мангол, які ведае кітайскую і маньчжурскую, напаіў нас малаком», – урывак з дзённіка Восіпа Кавалеўскага (1830 г.)
Жыццё на мяжы вялікіх імперыяў
У 1825-1828 гг. Восіп Кавалеўскі распачынае вывучэнне татарскай, арабскай і персідскай моваў. Ён спрабуе скласці татарскі слоўнік і збірае матэрыялы пра гісторыю Казанскага ханства.
Халха Манголія, або Вялікі стэп даўно прыцягвала самую пільную ўвагу і расейскага Міністэрства замежных справаў, і Генеральнага штабу, і Святога Сінода Грэка-расейскай праваслаўнай царквы, і дзясяткаў тысячаў расейскіх гандляроў, золаташукальнікаў дый проста аматараў прыгодаў.
Манголія была своеасаблівым ключом да Цэнтральнай Азіі, адсюль адкрываўся шлях на Тыбет, адкуль высвятлася магчымасць уплываць на палітыку пекінскага імператарскага двара. У сувязі з падрыхтоўкай кафедры мангольскай славеснасці Кавалеўскага накіроўваюць у навуковую экспедыцыю ў Іркуцк тэрмінам на 4 гады дзеля вывучэння мангольскай мовы.
Кавалеўскі строга выконвае інструкцыі, складзеныя прафесарамі Казанскага ўніверсітэту. Ён павінен быў запісваць усё, што было заўважана цягам дня. Дакладна натаваць шлях і месца знаходжання. Быць ветлівым з мясцовымі жыхарамі. Уважліва паглыбляцца ў сутнасць мясцовай рэлігіі. Знаходзіць новыя веды пра нацыянальны характар, народныя паданні, перакананні пра пабудову свету. У дзённіку ёсць запісы пра палітычную і адміністратыўную пабудову Манголіі, якая ўваходзіла ў той час у Цынскую імперыю.
Дзённік Кавалеўскага напісаны вельмі даступнай і цікавай нават сучаснаму чытачу мовай. Многія апісаныя сітуацыі могуць стаць падмуркам выдатнай экранізацыі.
«Гора невінаватаму, які трапіў у які-небудзь суд у Кітаі. Жудасныя катаванні і галеча на яго чакаюць. Вялізныя калодкі насоўваюць на шыю, рукі і ногі падсуднага, падразаюць яму падэшвы ног, распаленым жалезам або гарачаю вадой выпрабоўваюць цярплівасць няшчаснага, пазбаўляюць яго сну і ежы, прыціскаюць палкаю, усунутай пад калені да ланцугоў жалезных, кінутых на падлогу, расцягваюць рукі і ўсё цела. Адсячэнне галавы лічыцца дабрадзействам для злачынцы», – з дзённіка В. Кавалеўскага.
На першых старонках дзённіка апісваецца незвычайная форма манаскага пустэльніцтва. Чальцы Місіі сустракаюцца з Ладонам Цэдэнам, адным з чатырох пустэльнікаў падобнага тыпу ў Манголіі. Ён чатыры гады жыве ў пячоры ўдалечыні ад людзей, корміцца з миласціны, займаецца чытаннем малітваў, не мае асабістай уласнасці, развівае дар прадказальніка, моліцца ночы напралёт, і шануе вышэй за ўсе цноты, служэнне Будду. Ён вядзе аскетычны лад жыцця і загартаваў сваё цела настолькі, што пры недахопе вады і ежы харчуецца пяском, травой і ўласнымі выпаражнямі.
У 1828-1833 гг. у часе вандроўкі па Іркуцку, Забайкаллю, Бураціі, Манголіі і Кітаі, Кавалеўскі вывучаў мангольскую мову і літаратуру, гісторыю і культуру манголамоўных народаў, перапісваў і перакладаў мангольскія тэксты, складаў граматыку і слоўнік мангольскай мовы, набываў мангольскія, кітайскія, тыбецкія рукапісы і ксілографы для бібліятэкі ўніверсітэту. Збіраў мангольскі і бурацкі фальклор, вандраваў па Забайкаллю, сустракаўся і знаёміўся з жыццём і побытам народаў Усходняй Азіі. У гэты перыяд ён таксама займаўся вывучэннем асноў кітайскай, тыбецкай, санскрыту і манчжурскай мовы. Ён адзін з першых даследчыкаў у Расейскай імперыі, які пачынае глыбока вывучаць буддызм і ламаізм.
Пасля вяртання ў Забайкалле пачынае асветніцкую дзейнасць сярод бурацкіх качэўнікаў. Кавалеўскі ініцыяваў стварэнне расейска-мангольскай вайсковай школы ў Троіцкасаўску. У 1836-м г. навуковец адыграў важную ролю ў з’яўленні ў класах Першай Казанскай гімназіі першых бурацкіх хлопчыкаў.
25 ліпеня заснаваная першая ў Расеі і Еўропе кафедра мангольскай мовы на чале з Кавалеўскім. Тры разы Кавалеўскі быў дэканам Казанскага ўніверсітэту, а ў 1854-1860 гг. выконваў функцыі рэктара. У 1846-м годзе ён атрымаў узнагароду Дзямідава – галоўную навуковую ўзнагароду Расеі.
Вяртанне на радзіму і канец жыцця
У 1862-м годзе ён выпраўляецца ў Польшчу выкладаць сусветную гісторыю ў Царскім Варшаўскім універсітэце. Кавалеўскі не падтрымаў паўстанне 1863 г. Гэта прывяло да добрых стасункаў з расейскімі ўладамі, але і да непрыязных адносінаў з часткаю польскай інтэлігенцыі.
Ажаніўся Восіп Кавалеўскі ў Казані. Жонка яго была расейскага паходжання, праваслаўнага веравызнання. Меў двух сыноў. Вядомы трагічны лёс большасці навуковых збораў Восіпа Кавалеўскага, якія царскія жаўнеры спалілі ў часе студзеньскага паўстання ў 1863 г. З 14 дзённікаў яго падарожжа засталося толькі некалькі. Назаўсёды страчаныя такія фундаментальныя працы як «Гісторыя буддызма», «Гісторыя мангольскай літаратуры», «Падарожжа ў Манголію і Кітай».
Сёння яго іменем названы горны пік (3903 м над у.м.) у гарах Таван Богд у Манголіі, а таксама бібліятэка ў мястэчку яго нараджэння – Вялікай Бераставіцы. Пахаваны на Паванзкоўскіх могілках у Варшаве.
Паўліна Валіш, фота – Васіль Малчанаў, belsat.eu
