У Еўрапейскім каледжы Liberal Arts у Беларусі (ECLAB) завяршыўся курс «Візуальная гісторыя штодзённасці», на якім студэнты аналізавалі аматарскія архіўныя фатаграфіі. Па выніках курсу паўсталі пяць праектаў, якія паказваюць, як сёння можна працаваць са спадчынай.
– Я працую ў «VEHA» з архіўнай фатаграфіяй беларусаў. На досведзе працы з сямейнымі архівамі быў распрацаваны практыка-арыентаваны курс «Візуальная гісторыя штодзённасці» для ECLAB. На занятках мы разбіралі гісторыю фатаграфіі, яе развіццё і паступовае абясцэньванне. Аналізавалі кантэкст стварэння фота і падзеі штодзённасці. Стаўка была на развагі і свабодную інтэрпрэтацыю.
Праекты, якія былі створаныя студэнтамі, зусім розныя і вельмі крутыя. Ад вельмі асабістай (балючай для многіх беларусаў) гісторыі эміграцыі да рознабаковай ацэнкі рытуалу пахавальнай фатаграфіі і стварэння сваёй калекцыі фота з розных сямейных архіваў. Рэкамендую прачытаць усе пяць створаных матэрыялаў, каб убачыць, як шмат цікавага можна знайсці ў паўсядзённых рэчах. Кожная фатаграфія ўнікальная і ёсць дакументам нашай гісторыі. Натхняйцеся!
– Мой праект пачаўся з шасці пахавальных фотаздымкаў, якія я знайшла ў «заброшцы» [закінутай хаце – belsat.eu] у роднай вёсцы на Старадарожчыне. Калі я ўбачыла, як яны раскіданыя па падлозе, то склалася ўражанне, што іх нібы выкінулі з фотаальбома, палічыўшы нявартымі сямейнай памяці.
На той момант у мяне ўзнікла шмат пытанняў пра гэтую сітуацыю, пра свае неадназначныя пачуцці да пахавальных фота і наагул пра пахаванне як адзін з асноўных сюжэтаў для фотаздымкаў нашых продкаў.
Удалося сабраць калекцыю з 70 пахавальных фотаздымкаў з розных куткоў Беларусі. Я заўважыла, што гэтыя фотаздымкі людзі даставалі з розных канвертаў, газетных скруткаў, пакетаў, скрыняў. Адкуль хочаш, толькі не з сямейных фотаальбомаў, таму галоўным пытаннем праекту стала «Дзе месца пахавальнай фатаграфіі?».
Гэта больш нагадвае дыялог з сабой, спробу прааналізаваць праз пахавальную фатаграфію стаўленне беларусаў да ўласных сямейных архіваў, асэнсаванне імі важнасці сябе і свайго роду ў гісторыі.
За час працы над праектам я ўпэўнілася, колькі значнай для гісторыі інфармацыі захоўваюць фатаграфіі менавіта з прыватных сямейных архіваў. Я паспрабавала паказаць, што праз пераклад з візуальнай мовы архіўнай фатаграфіі можна прасачыць важныя трансфармацыі ў грамадстве і адказаць на шмат якія пытанні пра культурную спадчыну Беларусі.
– Тэма адносінаў паміж людзьмі для мяне застаецца прыярытэтнай на працягу ўсяго жыцця. Так выйшла, што ў адзін год (і нават у адзін месяц) у мяне зʼехалі тры блізкія асобы. І праз нейкі час я пачала ўсведамляць, як гэта, калі блізкія людзі не побач з табой, а ты ўжо дарослы. Для мяне зносіны онлайн не роўныя сустрэчы асабіста. Але да ўсяго даводзіцца прывыкаць.
Магчыма, кожны, хто пазнаёміцца з праектам, пражыве нейкія цёплыя ўспаміны, звязаныя з блізкімі людзьмі, якія цяпер жывуць не побач з ім. Усё не вечна: нешта мяняецца, а калісьці і заканчваецца.
– Мой праект пра касцюм і гендар – спроба паглядзець на праблему ідэнтычнасці, часткай якой ёсць адзенне. Як уплывае на нашую ідэнтычнасць той факт, што з дзяцінства нас хочуць «адзяваць» у адпаведныя нашаму полу касцюмы, прымяраюць на нас прыдатныя гендарныя ролі падчас фатаграфавання ў школьны альбом. Дзяўчынка – абавязкова ў далікатнай сукеначцы, з рушамі, банцікамі, сціплая, паслухмяная. Хлопчык, як будучы воін і абаронца, у касцюме рыцара, каўбоя, супергероя.
Чаму я занялася даследаваннем гэтага пытання? Напэўна, гэта мая малая дзіцячая траўма: бацькі з дзяцінства паказвалі (і працягваюць перыядычна так рабіць дагэтуль), як я павінна адзявацца – быць дзяўчынкай, на абцасах, з макіяжам, абавязкова ў сукенцы або спадніцы. Усе гэтыя ўказанні, як павінна, выклікалі ўва мне абурэнне. Няўжо, каб цябе ў грамадстве ўспрымалі як жанчыну, абавязкова хадзіць толькі ў спадніцы? Або чаму жанчыны адваявалі сваё права на штаны, а мужчынам хадзіць у сукенцы небяспечна для жыцця, бо не так зразумеюць? Гэта ж усяго толькі адзенне. Думаю, гэтыя пытанні шмат каго хвалююць.
– На курсе «Візуальная гісторыя штодзённасці» нам прапанавалі прааналізаваць фота з сямейных архіваў. Я ўзгадала, што ў нашым сямейным архіве вельмі шмат фотапартрэтаў з подпісамі на адваротным баку – і мне стала цікава вывучыць гэтую традыцыю, бо такія рытуалы абмену фота сёння адмерлі.
Ідэя спадабалася і іншым хлопцам на курсе – Лёшу Буслейку і Мікіту Балабіну, – і мы разам прааналізавалі традыцыю абмену фота ў цэлым і значэнне такіх фатаграфіяў у сямейных архівах кожнага з нас. Назва праекту «Падабаецца – захоўвай, а не падабаецца – парві» мы спісалі з абароту адной з картак.
Мне здаецца, праца з мінулым дапамагае нам асэнсаваць сучаснасць, паглядзець на сваю рэальнасць збоку. У глабальным сэнсе наш праект стаў падставай задумацца пра каштоўнасць чалавечых адносінаў у нашую лічбавую эпоху. А ў асабістым – праца з сямейным фотаархівам дапамагла даведацца больш пра гісторыю сваёй сямʼі, лепш зразумець сваіх блізкіх. У размовах з мамай і бабуляй выявіліся людзі, гісторыі, дэталі, якія раней не ўсплывалі, бо здаваліся нязначнымі.
– Ты разглядаеш архіў, то бок нейкі вялікі абʼём візуальнай інфармацыі, і табе здаецца, што ўсё зразумела. Потым пачынаеш задумвацца: «А што ўласна мне зразумела?» – і сутыкаешся з тым, што не ўсё зразумела. Ці нічога не зразумела. Змяняецца паўсядзённасць і візуальная мова, з дапамогай якой мы яе «кадуем».
Мы бралі фота, на якіх намаляваны адзін від дзейнасці, і спрабавалі спачатку расшыфраваць гэтыя фота самі, а потым бралі інтэрвʼю ў бабулі і мамы. Мы працавалі з тэмай сямейнага адпачынку на прыродзе.
– Часта нашыя студэнты і студэнткі інтуітыўна або цалкам свядома робяць праекты, якія трапляюць у самае сэрца нейкіх мала прагавораных тэмаў, звязаных з прыватнай і калектыўнай гісторыяй у Беларусі. Візуальныя сляды мінулага маюць дачыненне да гэтых тэмаў: паміж нараджэннем і смерцю ўсе мы пражываем сваё жыццё, пакідаючы малюнкі і здымкі, якія маюць патрэбу ў расшыфроўванні. Звыклыя калектыўныя фота савецкай эпохі, «дзіўныя» фота пахавання, якія абрастаюць магічнай аўрай у нашых уяўленнях, наіўныя і сентыментальныя надпісы на абароце фотакартак паказваюць нам неверагодны свет прыватнага жыцця, які заўсёды заставаўся ў ценю вялікай палітыкі. Аднаўленне гэтага свету ўключае асабістыя студэнцкія праекты ў нешта большае – у працу з гісторыяй усяго грамадства.