Ён вярнуўся ў Беларусь у 90-х – калі краіна заявіла пра сябе не пафасна, а іранічна, і калі рамантычны кантрабандыст з Казікам Пясецкім з «Народнага альбому» непланавана (бо аўтары даведаліся пазней) ажывілі атмасферу з жыцця пісьменніка Сяргея Пясецкага. Рэальнасць тады сплялася з прыгодай, а творчасць – з містыкай.
Народжаны ў Ляхавічах, Пясецкі вандраваў паміж Менскам, Вільняй і Варшавай, жыў між войнаў, ігнараваў межы і, часам, законы, кіруючыся кодэксам сумлення. Ён пражыў бравурнае жыццё кантрабандыста, шпіёна, пісьменніка, вязня, ваяра і, напрыканцы, эмігранта. У Польшчы засталіся ягоная жонка Ядвіга і сын. Уладзіслаў Тамашэвіч ніколі не ўбачыў бацьку. Помніў затое лісты са смешнымі малюнкамі, падпісаныя «бабуля Стафанія».
Як вяртаўся Пясецкі да сына і ўнучкі, што пісаў жонцы і чаму яны больш так і не сустрэліся – у гутарцы з Эвай Тамашэвіч, унучкай Сяргея Пясецкага, і Ўладзіславам Тамашэвічам, сынам пісьменніка.
Два партрэты
– Спадарыня Эва, пра тое, што Ваш дзед зусім не Ян Тамашэвіч, а пісьменнік Сяргей Пясецкі, Вы даведаліся ў 12 год. Гэта шмат змяніла тады?
Эва Тамашэвіч: – Я ведала, што дзядулю па татавым боку завуць Ян Тамашэвіч, і што ён загінуў на вайне. Шмат у каго з маіх сяброў была падобная сітуацыя, таму я асабліва на гэтым не засяроджвалася. Зрэшты, у такім узросце дзеці ўвогуле не цікавяцца гісторыяй сям’і. У мяне была бабуля Ядвіга Тамашэвіч, і яна была насамрэч важнай асобай для мяне, была той «галоўнай» бабуляй, ну а дзеда не было, як не было і другога дзеда, з боку мамы, ён таксама рана памёр.
Калі я даведалася пра Пясецкага, гэта было для мяне зусім нечакана. Гэта было ў 1990 годзе, неўзабаве пасля таго, як ягоныя кнігі пачалі легальна з’яўляцца ў польскіх кнігарнях – бо ўсе пасляваенныя гады, ажно да 1989, кнігі Пясецкага выходзілі выключна падпольна. І вось тата прыносіць нам кніжку «Каханак Вялікай мядзведзіцы», помню, гэта была даволі вялікая кніга з непрыгожай вокладкай, нейкае таннае выданне, і пытаецца: « Ведаеш, хто гэта напісаў?» «Сяргей Пясецкі» – чытаю я на вокладцы. « Гэта твой дзед».
– Спадар Уладзіслаў, які вобраз таты помніце Вы з дзяцінства? Ягоная постаць, хоць фізічна далёкая, была неяк прысутнай у вашым жыцці?
Уладзіслаў Тамашэвіч: Тата мусіў пакрыёму з’ехаць з Польшчы на Захад у 1946 годзе, калі мне было 2 гады. Натуральна, я не мог памятаць яго асабіста. А паколькі адносіны мамы з татам, асабліва ў часы сталінізму, не віталіся дзяржавай, то мама баялася нават сказаць мне пра яго. Я толькі ведаў, што тата – аўтар папулярных да вайны кніг, у тым ліку – «Каханка Вялікай Мядзведзіцы». Увесь час тата і мама перапісваліся, а час ад часу мы атрымлівалі пасылкі, падпісаныя «ад бабулі Стафаніі». А пра тое, што гэта і быў тата, я даведаўся ўжо толькі ў 1989, пасля смерці мамы.
Раней, напрыканцы 50-х, у нас дома з’явілася кніга «Запіскі афіцэра Чырвонай Арміі» (выдадзеная ў Лондане), якую нехта прывёз кантрабандай. Я з цікаўнасцю прачытаў аповесць, але паставіўся да яе як да сатыры. І толькі значна пазней я даведаўся, што шмат апісаных там падзеяў былі аўтэнтычнымі.
– То бок Пясецкі з’яўляўся ў Вашым жыцці паволі, спачатку ў ролі таямнічай бабулі Стафаніі…
У. Т. – Так, мама старалася амаль ніколі не размаўляць са мной пра бацьку.
Э. Т. – Але тата падазраваў! У яго такі характар вельмі стрыманы. То бок, калі нехта нечага не кажа – то тата не будзе ўнікаць і націскаць, не будзе распытваць. Так было і тут, у іх адносінах з мамай: яна не надта хацела пра Пясецкага размаўляць, пэўна таму, што баялася, ён усё ж быў персонай нон грата ў пасляваеннай Польшчы, і ёй было чаго баяцца, тым болей, што ў яе быў дзіцёнак. Зрэшты, улады ўсё ведалі, і хоць дачапіцца неяк канкрэтна не маглі, але невыпадкова бабуля Ядвіга, юрыстка па адукацыі, працавала касіркай у банку. У ПНР яна не змагла б знайсці лепшай працы як маці сына Пясецкага. Таму і не казала сыну нічога, баялася. У нас дома былі нейкія памяткі па дзеду – акварэлі, кніжкі, трохі лістоў, таму тата падазраваў, што ягоны бацька жывы і што жыве ён у Англіі. «А чаму да нас не прыедзе?» – «Бо не можа», – і на гэтым размовы заканчваліся. Толькі калі бабуля памерла, тата, праглядаючы яе рэчы, спалучыў факты і зразумеў, што бабуля Стафанія і Сяргей Пясецкі – гэта адзін чалавек.
– Ядвіга Тамашэвіч захоўвала лісты Пясецкага?
Э. Т. – Так, усе лісты захаваліся, і таму мой тата гэтак зграбненька ўсё зразумеў, але толькі пасля бабулінага сыходу.
Быў 1989 год – і перамены ў Польшчы, а потым у пачатку 90-х раптам пачалі масава з‘яўляцца кнігі дзеда, узнік нейкі boom на Пясецкага.
І тады тата прагаварыўся. Ён распавёў сябрам недзе ў сваіх акадэмічных колах (тата працаваў у палітэхнічным інстытуце ў Гданьску), а нейкі журналіст прачуў пра гэта і апублікаваў інтэрв’ю са «знойдзеным сынам пісьменніка».
Гэты артыкул убачыў прафесар Рычард Дэмбл, сябра дзеда ў эміграцыі, які пасля вайны пасяліўся ў Італіі. Ягоная сястра даслала яму з Польшчы гэты артыкул, і ён з намі скантактаваўся. Ён быў побач з Пясецкім за мяжой, дапамагаў яму ва ўсім, ведаў мовы, знаходзіў кантакты з выдаўцамі. Гэта вельмі творчы чалавек, вітражыст, пісьменнік, неверагодна актыўны. І паколькі дзед не мог пакінуць сваёй спадчыны нам, ён пакінуў яе яму. А прафесар пераказаў нам, калі ўжо нас знайшоў.
Мы пачалі перапісвацца з Дэмблам, калі мне было 15. Некалькі разоў сустрэліся. І вось тады я пачала вельмі ўважліва чытаць кнігі дзеда. Прычым пачала менавіта з «Менскай трылогіі», якая нядаўна з’явілася па-беларуску і на прэзентацыі якой я ўпершыню пабывала ў Менску.
– Калі вы ўжо даведаліся і пра дзеда і пра яго беларускае паходжанне, гэта стала для вас цікавым фактам? Захацелася адкрыць для сябе Беларусь?
Э. Т. – Спачатку гэта было істотна як мінімум таму, што з-за гэтага немагчыма было знайсці ніякіх дакументаў, ніякай інфармацыі пра дзеда. Іншая справа, што і з часоў, калі ён жыў у Польшчы, таксама мала што захавалася. Прыналежнасць гэтых зямель так часта мянялася, што большасць папераў канула ў Лету. Я ведаю толькі, як звалі маці Пясецкага – Клаўдзія Кулаковіч, і хутчэй за ўсё, яна была абяднелай шляхцянкай, але больш пра яе нічога невядома. Невядома нават, як дабрацца да дакументаў тых часоў. Што ж тычацца «прысутнасці» усходніх зямель у нашым жыцці – то, хутчэй, гэта была ўсё ж не Беларусь, а Вільня, адкуль паходзіў мой тата і дзе пазнаёміліся калісьці дзед і бабуля Ядзя.
– Пазнаёміліся і амаль адразу закахаліся. Бабуля займала важнае месца ў Вашым жыцці. Якой яна была? Мела характар, харызму?
Э. Т. – Цяжка адказаць на гэтае пытанне. Я бабулю памятаю з дзяцінства. Яна жыла ў Гіжыску, на Мазурах – мясціны там для дзяцей цудоўныя, і я вельмі любіла да яе езьдзіць. Але бабуля была і цікавым чалавекам, вельмі начытаная, яна выдатна ўмела расказваць, мела багатую лексіку, і – як я цяпер думаю – была насамрэч вельмі цікавай асобай, але я тады дзіцёнкам зусім інакш яе бачыла. Нас звязвалі хутчэй эмацыйныя повязі, чым інтэлектуальныя.
Як асобу я спасцігала яе з расповедаў іншых. Напрыклад, цудоўна пра яе напісаў Анджэй Франашэк, біёграф Мілаша, у сваёй кнізе пра яго, назваўшы раздзел першым радком верша «Gdyby to pierwsze kochanie spełniło się było…» – і гэта раздзел пра бабулю, якая была першым каханнем Часлава Мілаша.
Э. Т. – Мне здаецца, яна была такой белай варонай у сваёй сям’і. Яе бацька Антоній Вашкевіч прытрымліваўся вельмі кансерватыўных поглядаў, быў знакамітым доктарам, адным з першых у свеце гінеколагаў рабіў у Вільні кесарава сячэнне, у сучаснай яго форме. Канешне, ён быў заможным чалавекам, а сваім дочкам Марыі і Ядзі імкнуўся даць найлепшае, перадусім – найлепшую адукацыю. Таму ён зусім не пратэставаў, калі Ядвіга вырашыла вывучаць юрыспрудэнцыю (а варта памятаць, што мы кажам пра міжваенныя часы), але, пэўна, меў на ўвазе, што потым яна добра выйдзе замуж і будзе жыць спакойна…
– Але Ядвіга была не такой…
– Яна была вельмі незалежнай, і мела левыя погляды. Ва ўніверсітэце яна сябравала з колам сацыял-дэмакратычных інтэлектуалаў, дзе пазнаёмілася з Мілашам. Яна імкнулася да свабоды, грошы былі ёй абыякавыя, а марыла толькі пра тое, каб як мага хутчэй пачаць працаваць і жыць самастойна. І так і зрабіла: яшчэ да пачатку вайны з’ехала ад бацькоў і знайшла працу. Помню, яна расказвала, што на першы заробак купіла сабе радыё.
– Усё гэта адбывалася яшчэ ў Вільні?
Э. Т. – Так. Як кожная заможная сям’я, яны перамяшчаліся паміж Вільняй і фальваркам Барці, дзе мелі свае землі.
– А тая гісторыя з Мілашам – як яна скончылася?
– Як большасць юнацкіх каханняў – распалася. Я ведаю гэтую гісторыю толькі ад «трэціх» асобаў, між іншым, і з біяграфіі Мілаша. Па-свойму яе апісаў і дзед. Ён не любіў Мілаша, хоць яны ніколі не пазнаёміліся, не пабачыліся. І ў мяне такое ўражанне, што гэтая нелюбоў грунтавалася не толькі на розных поглядах, але і на пэўнай канкурэнцыі ў прыватным жыцці.
– Ну і пэўна таксама таму, што Мілаш Ядвігу пакрыўдзіў.
– Так. У альбомах бабулі вельмі шмат здымкаў яе сяброў са студэнцкіх віленскіх часоў, але супольны з Мілашам здымак толькі адзін. Падобна, усе астатнія здымкі бабуля знішчыла.
Праз шмат гадоў яны аднавілі кантакты. Перапісваліся, ён тады ўжо атрымаў Нобелеўскую прэмію, і бабуля вырашыла, што яны сустрэнуцца. На жаль, яна памерла, не дачакаўшыся некалькі дзён да запланаванай сустрэчы.
– Відаць, Пясецкі ведаў значна болей. Але да яго пані Ядвіга потым таксама не паехала, ужо ў эміграцыю, вырашыла застацца ў Польшчы. Чаму?
Э. Т. – Гэта былі ваенныя часы, і разам яны былі не так доўга, хоць, мяркуючы па расповедах, вельмі адзін адному пасавалі. Пасля вайны Пясецкі мусіў эміграваць першы, пакінуўшы іх, і праз Італію даехаў да Англіі. І жыў там у такіх умовах, у якія трапіў: маленькія кватэркі, здымныя, у скразняку і галечы. А бабуля са сваім татам таксама тады мусілі ўцякаць з Вільні, яны ўсё страцілі, яна з маленькім дзіцём (мой тата нарадзіўся ў 1944 г.) трапіла ў Гіжыцк, дзе жыла ў камуналцы, і таксама цудоўным жыццём гэта цяжка было назваць.
– Але Пясецкі чакаў яе, пісаў ёй лісты.
– Так, я чытала гэтыя лісты. Ён адчуваў сябе вельмі самотна, быў разгублены – ён, чалавек акцыі, які ўсё жыццё нешта рабіў, быў у агні барацьбы, займаўся шпіянажам ці кантрабандзіў, ці ў тым Менску – не зусім зразумела, што рабіў, але з поўзлачынным светам, канешне ж, дачыняўся… Быў на фронце адной вайны, другой вайны, рэвалюцыі і гэтак далей – ці сядзеў у турме. Ён ніколі не жыў простым, звычайным жыццём – гэта трэба зразумець. У 1937 годзе ён выйшаў з турмы, а ў 1939 – пачалася вайна. На працягу гэтых двух гадоў ён быў зоркай – то бок і тады не жыў звычайным жыццём. Быў знакамітасцю, яго ўсюль запрашалі, усе хацелі зрабіць з ім інтэрв’ю, сябраваць з ім. Спакойна жыць ён не ўмеў. А вось калі з‘ехаў у эміграцыю, і не было ўжо ніякай вайны, і Пясецкі вырашыў жыць звычайна і зарабляць літаратурай – то зусім не здолеў з гэтым справіцца. І нічога дзіўнага: яму было на той момант 44 гады, а ён толькі пачынаў вучыцца жыць як нармальны чалавек, так ад ранку да вечару, з нейкімі рытуаламі штодзённасці, без беганіны з карабінам. У краіне, якая была яму зычлівай, з людзьмі, якія не былі ворагамі. З людзьмі, мовы якіх ён не ведаў. У гэтай сітуацыі Пясецкаму быў патрэбны нехта – і ён абсалютна шчыра пра гэта пісаў – хто б ім заапекаваўся, заняўся, бо ён зусім не ўмеў арганізаваць сабе роўнае жыццё сам.
– Яна гэта зразумела і вырашыла, што не паедзе?
– Цяжка сказаць, што яна адчувала. Перадусім, яна, я думаю, вельмі баялася, бо гэта зусім няпроста – сарвацца кудысьці ў белы свет з малым дзіцём на руках і ўжо не вярнуцца, пакідаючы тут усіх блізкіх. А пад апекай Ядвігі жыла ў Гіжыцку яе пажылая мама.
– А Пясецкі мала што мог прапанаваць, апрача сябе самога.
– Бабуля не жыла ўжо тады заможна, працавала касіркай у банку і жыла вельмі сціпла. Але ў яе была яе сям’я, сын, мама, Польшча – і яна абрала гэта. Тое, як змяняліся іх адносіны, бачна і па тым, як Пясецкі апісвае Ядзю. На маю думку, ён апісвае яе як мінімум двойчы: спачатку ў аповесці «Адам і Ева» – адзіная любоўная аповесць яго аўтарства, як раз пра тое, як малады творца прыязджае ў Вільню, знаёміцца з Евай, такой незалежнай… Апісанне Евы – гэта бабуля: высокая, з хваляй валасоў, даволі моцна збудаваная, энергічная, упэўненая ў сабе. А другі вобраз – Гэлена з «Бабілонскай вежы».
– Давайце вернемся да Менску. Вы ўзгадалі пра «Менскую трылогію» як пра першую прачытаную кнігу Пясецкага. І паехалі туды, хоць і значна пазней. Якія былі чаканні, што здзівіла?
– Я планавала паехаць даўно, бо акурат годам раней ездзіла ў Вільню, таксама горад дзеду блізкі. Таму запрашэнне ад Польскага Інстытуту ў Менску на прэзентацыю «Трылогіі» прыйшло ў ідэальны момант.
Мяне вельмі расчуліла сама прэзентацыя – я пабачыла шмат людзей, якія чакалі кніг дзеда, якія іх чытаюць, для якіх ён важны. Гэта было неверагодна і вельмі кранальна. Мне здаецца нават, што ў Беларусі яго любяць цяпер мацней, чым у Польшчы. Пэўна, яшчэ й таму, што ў беларускай літаратуры няшмат кніг, якія апісваюць тыя часы з «Менскай трылогіі» – то бок 1914-1917, а Пясецкі ў сваёй кнізе разгортвае даволі шырокую панараму. Гэта яшчэ і ў гістарычна-культурным сэнсе істотна, гэта частка гісторыі Беларусі.
– Ну і сам факт, што нарадзіўся і сфармаваўся ён у Беларусі.
– Так, абсалютна. Ён жа падлеткам дарастаў менавіта ў Менску, і гэта збудавала яго, і там, між іншага, нарадзілася ягоная сімпатыя да такога напоўпадпольнага свету, да маргіналаў – тое, што потым яму ставілі ў віну крытыкі, маўляў, ён з большым зразуменнем піша пра злачынцаў, злодзеяў, чым пра гэтак званых прылічных людзей. Але гэта яго сфармавала як пісьменніка, бо так пачалося яго самастойнае жыццё тады ў Менску.
– А калі Вы ехалі ў Менск, былі нейкія спадзевы, уяўленне – як яно там павінна выглядаць, і што аказалася ў рэальнасці?
– Я перад выездам крыху пачытала і ўжо ведала, што таго Менску дзедавага ўжо няма. Так, я хадзіла ягонымі сцежкамі, недзе там, дзе мусіла стаяць «тая» крамка, «той» дом – але нічога там не было. Я была і на Камароўцы – цікавае ўражанне, але зусім іншае, не тое з кніг. Але ў апошні дзень я з’ездзіла ў Ракаў – і хоць Ракаў таксама змяніўся, там не віруе ўжо жыццё, як у часы, калі гэта было памежнае мястэчка – але ў адрозненні ад Менску ў гэтым мястэчку можна яшчэ адчуць дух часоў Пясецкага. Калі правільна сфакусаваць позірк, ігнаруючы сучасныя машыны, то там тыя ж будынкі, той жа настрой. І вось там я адчула: «Ага, дык вось гэты Ракаў, гэта тут яны збіраліся перад шляхам праз мяжу, тут яе перасякалі ўпотай…».
Але і Менск мне спадабаўся. Вельмі. У вас вельмі добрая ежа, а перадусім – неверагодна цёплыя людзі. У мяне складалася ўражанне, што менчукі вельмі адкрытыя, сардэчныя, гасцінныя – і што гэта не напаказ. Вы такія і ёсць.
І яшчэ. Менск выглядае як кожная іншая еўрапейская сталіца, людзі знешне такія ж, як усюль, такая ж моладзь – але розніца ўсё ж ёсць. Менск – не тыповая еўрапейская сталіца, бо Беларусь – не дэмакратычная дзяржава, і гэта аднак бачна. Напрыклад, калі мы вярталіся з Ракава і ехалі адразу ў аэрапорт, то пабачылі лыжнікаў, а дакладней, больш за 10 аўтобусаў каля трасы. Мае спадарожнікі патлумачылі, што па нядзелях сюды звозяць усіх сталічных чыноўнікаў, каб яны спаборнічалі ў лыжных гонках з Лукашэнкам. Ну і Лукашэнка ўвесь час выйграе.
А яшчэ, калі я хадзіла па Менску, то Маша Пушкіна, якая была маім гідам, паказала мне турму, дзе выконваюцца смяротныя прысуды. У цэнтры Менску. Па-ранейшаму.
І вось у такія хвіліны чалавек і арыентуецца, што нешта тут не зусім нармальна. Што гэта такая «еўрапейскасць» напаказ. А яшчэ – Менск дарагі. І гэта пры тым, што беларусы зарабляюць значна менш за палякаў.
А ў Ракаве – як я вычытала ў кнігах дзеда – было 90 корчмаў. А цяпер іх там нуль. То бок – няма ўжо таго Ракава аднак.
Але як бы крытычна не глядзець, а гэта было цудоўнае падарожжа, краіна вельмі цікавых людзей, і я б з радасцю паехала яшчэ раз, тым больш, што Менск, кажуць, асабліва прыгожы ўлетку.
– Так казаў і Пясецкі… Спадар Уладзіслаў, як па-Вашаму, чаму творчасць Пясецкага блізкая беларусам? Як Вы ставіцеся да гэтай краіны і што хацелі б сказаць яе жыхарам?
У. Т.: – Я думаю, ёсць як мінімум некалькі прычын: яркія літаратурныя барвы аповесцяў Пясецкага, геаграфія гэтых твораў, прывабнасць «забароненага яблыка» (наколькі я ведаю, гэтыя кнігі раней не былі даступнымі) і пошукі беларусаў сваёй культурнай ідэнтычнасці.
Я Беларусь не ведаю зусім. У адрозненні ад іншых краін колішніх усходніх зямель – Літвы і Украіны, у Беларусі я не быў ніколі. Але я ўпэўнены, што нягледзячы на пэўныя перашкоды выключна палітычнага характару, беларусы і палякі павінны мець шырокія кантакты, з увагі хоць бы на этнаграфічную, культурную і моўную супольную платформу нашых народаў.
– Выходзіць, што Беларусь Вы адчулі па кнігах бацькі. Як, зрэшты, і яго самога – таксама толькі праз творы. Што вам спадабалася ў Пясецкім, чым Вы ганарыцеся як сын?
У. Т. – У Польшчы творы таты пачалі з’яўляцца легальна напрыканцы 80-х, толькі тады я змог іх прачытаць. Я прачытаў іх усе, з вялікім задавальненнем. Ранейшыя («Каханак..»., «Багам ночы роўныя») цаню ў першую чаргу за аўтэнтычнасць, пазнейшыя, асабліва «Менскую трылогію» і «Віленскую дылогію» – таксама за літаратурную форму.
Акрамя літаратурных дасягненняў таты, мне вельмі імпанавалі ягоныя шматбаковыя артыстычныя здольнасці, вельмі ўпэўнены характар і адвага, якой я крыху зайздросціў. І хоць у ягонай даваеннай біяграфіі былі і цямнейшыя бакі, я тлумачыў гэта для сябе сітуацыяй і ўмовамі, у якіх ён апынуўся (vide «Жыццё рааброенага чалавека»). Але геаграфічна я асобу таты моцна атаясамліваў з Віленшчынай, адкуль паходзіць мая сям’я з боку мамы.
– …І куды заявіўся з Менску малады Пясецкі. Давайце пафантазіруем: чым ён скарыў гордую Ядвігу?
Э. Т. – Давайце пафантазіруем. Гэта былі 1943-1944, калі Пясецкі дзейнічаў у падполлі. І дастаткова глянуць на ягоны здымак – каб усё стала ясна. Ён быў вельмі прыгожы, рамантычны, выдатна валодаў гітарай, ахвотна і прыгожа спяваў, думаю, што быў душой любой кампаніі …
– А адкуль вядома пра гітару? Я чытала, што ён вучыўся граць на скрыпцы.
– Расказвала цётка, сястра бабулі Ядвігі.
– Хваліла яго?
– Не, я не ўпэўненая, што яны яго любілі. Уявіце: тут панна з добрага дому, а побач – такі герой немаведама адкуль, да таго ж пасля турмы. Але сям’ю надта ніхто не слухаў, Ядвіга проста паехала з ім і яны сталі жыць разам. Відаць, гэта было вялікае і гарачае каханне, бо ён пад яе ўплывам нават перайшоў у каталіцтва. Ядвіга была вельмі актыўнай верніцай.
Што ж тычацца пытання, чым мне даспадобы дзед? Перадусім – яго біяграфія. Ён жыў так цікава, так захапляльна, яго жыццёвы шлях – сам па сабе сюжэт для добрага фільму. Прычым не толькі ў тыя часы, пра якія мы ведаем ужо шмат – пра Пясецкага пасля турмы і на вайне, але і ягонае жыццё ў эміграцыі, тое, пра што вядома няшмат, на што менш звяртаюць увагу. А ён вельмі многа пісаў у лістах пра жыццё там, і што яго там сустракала. Я чытала гэтыя лісты, як і лісты яму ад бабулі, іх крыху менш, але яны абодва захоўвалі гэтыя лісты.
– Я чула, што цяпер Вы рыхтуеце кнігу на базе гэтай перапіскі?
– Крыху не так: я працую над біяграфіяй Пясецкага, і гэтыя лісты – вельмі важная яе частка. Асабліва мяне зацікавіў як раз перыяд яго эміграцыі, бо пра яго мала вядома. Усе пішуць пра сенсацыйныя падзеі з жыцця дзеда – як дзякуючы творчасці выйшаў з турмы, як быў кантрабандыстам, як быў разведчыкам, як дзейнічаў у АК… А вось апошнія 20 год жыцця – нямала! – ён жыў як зусім звычайны чалавек. Вучыўся так жыць. І гэты час даволі багаты ў дакументы: захаваліся ўсе паперы, лісты, перапіска з выдаўцамі, з прыяцелямі.
– Эміграцыя яго моцна змяніла? Чаго Вы даведаліся з гэтых лістоў?
– Ну, напрыклад, ёсць такі міф, што ён у эміграцыі бедаваў. А ён там вельмі шмат пісаў. Ён быў вельмі адораны, ягоныя кнігі чытаюцца вельмі лёгка, вельмі цікава. Гэта дар – умець так ствараць аповесці, постаці. У эміграцыі ў яго была нейкая сацыяльная дапамога, малыя грошы, але жыў ён з літаратуры. І гэта ўдавалася. Да вайны ён выдаў толькі тры кнігі: «Каханка Вялікай Мядзведзіцы», «Багам ночы роўныя» i «Пяты этап». А пасля вайны, яшчэ ў арміі Андэрса, ён заканчваў пісаць трылогію, усе ж астатнія свае кнігі напісаў ужо ў эміграцыі.
Ёсць яшчэ адзін міф, што Ваньковіч, які дапамог Пясецкаму выйсці з турмы і стаў выдаўцом яго кніг, яго ашукаў.
– А ашукаў?
– І так, і не. Пясецкага выпусцілі з турмы пад варункам, што ён будзе атрымліваць штомесяц заробак, а не працэнты з продажу сваіх кніг, якія тады былі шалёна папулярнымі. Справа ў тым, што ён не выклікаў даверу – што не вернецца на сваю злачынную сцежку. І тады правы на ягоныя кнігі, у прыватнасці на «Каханка…» пераняў Ваньковіч, які распаўсюдзіў аповесць па ўсім свеце, яе пераклалі на 16 моваў… І ўжо толькі пасля вайны Пясецкі пачаў свае правы на аповесць аднаўляць, каб даходы ішлі яму непасрэдна, а не выдавецтву і не Ваньковічу (які на той час, здаецца, ужо перамясціўся ў Штаты). І даволі шмат грошай дзед здолеў яшчэ вярнуць.
Таму гэта не так, што ён быў голы-босы і без сродкаў да жыцця. Можа, вілу і не здолеў бы збудаваць, але купіць сабе цалкам прыстойную кватэру мог.
– І купіў гэтую прыстойную кватэру?
– Не. Ён быў вельмі працавіты, хоць фізічна і не працаваў. Пераважна пісаў. Але ў пабытовым жыцці ён зусім не ўмеў арыентавацца, не клапаціўся грашыма, быў наіўны. І пэўна яшчэ й таму разумеў, што яму патрэбная жонка. Але тут шчасце яму не пасміхнулася.
Разам з прафесарам Дэмблем ён даглядаў дачку адной тамтэйшай знаёмай, полькі, якая брала дзяцей на выхаванне з дзіцячага дому, але кепска іх глядзела. І вось адну дзяўчынку Басю яны ў яе забралі, заплацілі за яе адукацыю.
Крытыкі называлі яго апошнім польскім рамантыкам. Героем…
– Якія ідэалы былі ў гэтага героя?
– Ідэалы… Ён быў паслядоўным, цвёрдым антыкамуністам – гэта галоўная рыса. Яшчэ ў 1917-м, пабачыўшы рэвалюцыю ў Расеі, ён узненавідзеў камунізм усім сэрцам.
Сумленнасць. Нягледзячы на блізкія кантакты з маргіналамі ў маладосці, гэта быў добры і сумленны чалавек.
Вернасць. Таму ён і не знайшоў сябе ў лонданскай эміграцыі – бо ў той час, калі яны ўсе радаваліся, што ўцяклі з камуністычнай Польшчы, ён лічыў, што трэба змагацца. Што гэта іх абавязак. Што замест таго, каб ладзіць літаратурныя пірушкі, яны мусяць пісаць звароты, памфлеты, інфармаваць Захад, што Польшча апынулася пад расейскай акупацыяй. Таму ён і не мог паразумецца з лонданскай эміграцыяй пра базавыя каштоўнасці. Ён лічыў сваім абавязкам барацьбу за вольную Польшчу. І не пасябраваў з іншымі.
– І відаць, адчуваў сябе там даволі самотным.
– Гэта быў няпросты для яго досвед. Таму я і ўзгадвала пра тыя два партрэты Ядвігі ў ягоных кнігах. Першы – у аповесці «Адам і Ева», а вось потым, у «Бабілонскай вежы», ён ужо досыць негатыўна яе апісаў. Бо Гэлена – гэта ўжо не мая бабуля. Ён апісваў яе, калі іхныя кантакты ўжо згаслі, за некалькі гадоў да смерці, і было бачна, што ён быў ужо пакрыўджаны на яе, самотны, нават раўнівы – бо агулам не мог зразумець прычынаў яе рашэння. Ну і, відаць, быў ужо слабейшы фізічна. Гэлена – бязвольная, вечна пад прэсінгам сваёй сям’і, і ў кнізе гэта ён дапамагае ёй вырвацца ад іх на свабоду. Гэта зусім не мая бабуля. Наадварот – Ядвіга ўмела сама заапекавацца кожным. А ў ім адчувалася горыч.
– Выходзіць, Ядвіга стала найважнейшай кабетай у жыцці Пясецкага.
– Думаю, што так. Дастаткова пачытаць ягоныя кнігі. Яго выхоўвала мачаха, роднай маці ён нават не бачыў, мачаха яго не любіла. І адтуль ужо, відаць, пайшло амбівалентнае стаўленне Пясецкага да жанчын. Ён любіў два тыпы: адзін – кабета, якой ён цалкам апякуецца і кажа ёй, як жыць, а другі – незалежная, вольная каханка. І толькі – ці так, ці так. Кабета ж партнёрка, сяброўка, спадарожніца – не. У канцы кнігі «Бабілонская вежа» ён апісаў той першы тып. Але ў жыцці такой не сустрэў.
Гутарыла Вольга Гардзейчык-Мазярска belsat.eu
Усе фотаздымкі паходзяць з асабістага архіву Э. Тамашэвіч і публікуюцца з яе згоды.
