Беларускія ўлады ставяць на Малевіча: інтэрв’ю з рэжысёрам фільма «Чыстае мастацтва»

У межах конкурсу Кракаўскага кінафестывалю ў аўторак (28 траўня) і чацвер (30 траўня) адбудзецца прэм’ерны паказ дакументальнага фільму Максіма Шведа «Чыстае мастацтва» зробленага сумесна з тэлеканалам «Белсат». На першы погляд падаецца, што фільм апавядае пра абстрактны жывапіс. Аднак насамрэч фільм паказвае спецыфіку беларускай рэчаіснасці.

Рэжысёр фільма, юрыст па адукацыі, некалькі гадоў таму кінуў бізнес, каб заняцца кіно. Скончыў Вышэйшую школу рэжысёраў і сцэнарыстаў у Санкт-Пецярбургу і школу Анджэя Вайды. Яго мэта – паказаць сваю краіну, без стэрэатыпа пра «апошняю дыктатуру Еўропы». Для гэтага была абрана адна з самых незвычайных перспектыў – паказаць феномен незлічоных рознакаляровых квадратаў і прастакутнікаў, якія таямнічым для замежнікаў чынам зʼяўляюцца на сценах будынкаў у Менску.

Фільм – гэта дыялог Зіна і Іны: супрацоўніц Жыллёва-эксплуатацыйнай службы (ЖЭС) з беларускім мастаком абстракцыяністам Захарам Кудзіным. Жанчыны кожны дзень, на працягу доўгіх гадзін, старанна зафарбоўваць графіці рознакаляровымі квадратамі і прастакутнікамі. Горад міжволі становіцца галерэяй твораў нагадваючых супрэматызм Казіміра Малевіча. Натхнёны бясконцымі геаметрычнымі фігурамі, Кудзін стварае свае кампазіцыі на палатне.

Гэта вулічнае мастацтва жартам называюць ЖЭС-АРТам, хоць у беларускім мастацтвазнаўстве з’явіўся больш прафесійны тэрмін: фундаментальны супрэматызм, «фупрэматызм». Прыклады працы муніцыпальных служачых можна ўбачыць у групе на facebook.

[Якуб Бернат] – Пра што гэты фільм? Ён не канца пра мастацтва?

[Максім Швед] – На пачатку я і мае партнёры баяліся, што фільм будзе расцэнены як раз толькі як фільм пра мастака і творчасць. Мы ж хацелі, каб мастацтва, прадстаўленае ў фільме, на самай справе паказвала адлюстраванне абсурду. Гэта тычацца атмасферы, адчувальнай для тых, хто прыязджае ў Беларусь. Гэта цяжка апісаць, хоць ёсць асобныя артыкулы па гэтай тэме, але не хапае дакументальных фільмаў.

– Для гледача можа быць абсурдным, што пад час здымкаў да вас часта падыходзілі міліцыянты і патрабавалі паказаць дазвол на маляванне.

– Адзін міліцыянт падышоў, калі мы малявалі каля сцяны, на якой было шмат мастацкіх акцый, прысвечаных сацыяльным пратэстам. У іншых месцах было не так складана, хоць адзін выпадак заслугоўвае згадкі. Мы здымалі помнік Леніну ў цэнтры гораду, з «ліпавым» дазволам. Да нас падышоў міліцыянт і спытаў, што мы робім? Я сказаў, што здымаем фільм пра «чысціню ў горадзе», і ён адразу перастаў нас турбаваць. Польскі аператар быў уражаны, што гэты аргумент быў такі пераканаўчы.

– Адным з важных аспектаў фільму з’яўляецца амаль маніякальная чысціня – фірмовы знак Беларусі. Найбольшая чысціня там, дзе ездзіць Лукашэнка. У цэнтры Менску аб парадку нон-стоп клапоціцца «спецназ чысціні» пад назвай Упраўленне «Цэнтр». У фільме менавіта яго супрацоўнікі ўзмоцнена змагаюцца з графіці.

– Гэта нават не постсавецкая, а наша савецкая рэчаіснасць. Я ведаю, што галоўныя вуліцы атрымалі спецыяльныя тэрміны «вуліцы спецыяльнай увагі» або «вуліцы важных людзей». І яны прыбіраюць там нават не 12 гадзін, а 24 гадзіны ў суткі. Нават у начны час, у сярэдзіне зімы, калі на вуліцах няма ні турыстаў, ні службовых асобаў.

– Такім чынам, фільм аб канкрэтнай апантанасці беларускіх уладаў у справе ўкаранення парадку.

– У беларускай ментальнасці «чысціня і парадак» з’яўляюцца амаль нацыянальнай ідэяй. Гэтага прытрымліваюцца ўсё пласты грамадства. Ніхто не скажа, што чысціня – гэта дрэнна. Аднак, на самай справе размова ідзе пра нешта большае, чым «чысціня і парадак». Пра тое, што абʼядноўвае стэрыльнасць з палітыкай. Зафарбаваць патрэбна ўсё, што хоць неяк вылучаецца.

– Магчыма, гэта звязана з тым, што Беларусь de facto зʼяўляецца сацыялістычнай краінай. Дзяржава дае працу людзям і павінна іх заняць, даючы нават даволі абсурдныя заданні.

– Я думаю, што гэта не да канца так – працытую меркаванне майго мастацкага кіраўніка Яцэка Блавута (вядомы польскі дакументаліст. – belsat.eu), яно можа быць нават крыху абразлівым, але гэта не так. Гэтая сітуацыя падобна на жыццё бедных людзей, напрыклад шматдзетных семʼяў. Часта бывае так, што іх дзеці заўсёды вельмі чыста і акуратна апранутыя. Гэта жаданне паказаць, што мы нармальныя. З намі ўсё ў парадку.

– Пацешна бачыць, як гераіні бяруцца зафарбоўваць надпіс «Мая краіна Беларусь» – які з’яўляецца галоўным дэвізам лукашэнкаўскай прапаганды.

– Як вы можаце бачыць, гэта не пытанне цэнзуры. Мы хацелі напачатку назваць фільм «Мастацтва цэнзуры», але аказалася, што гэта не так.

– «Чыстае мастацтва» – гэта гульня слоў. ЖЭС-АРТ – мастацтва, створанае апантанасцю чысціні.

– Гэтую двухсэнсоўнасць можна пачуць у польскай, беларускай і расейскай мовах. У ангельскай мове «Pure art» не паказвае двайны сэнс, той іроніі – гэта мастацтва ці не мастацтва.

– Удзельнікамі вашай групы былі палякі.

– Аператарам быў Гжэгаж Хартфел, мантаваў Пётр Бодак. І гэта было важна для фільма. Нашы людзі не заўважаюць шмат рэчаў, яны ходзяць пратаптанымі сцежкамі. Чалавек, які прыходзіць звонку, бачыць чысціню, парадак і ментальнасць. Паўстае жаданне неяк гэта зафіксаваць.

– Фільм падрабязна паказвае суровую эстэтыку менскіх шматпавярховікаў.

Эстэтыка праекту – заслуга аператара. Яцэк Блавут сказаў, што фільм павінен быць вельмі дакладны. Я вырашыў, што ўсё будзем здымаць на штатыве. Мантажыст ​​таксама прыехаў у Менск, каб цалкам зразумець атмасферу.

– Надпісы зафарбоўваюць і прыбіраюць не толькі ў Беларусі.

– Але ў нас гэта вельмі цэнтралізавана. У розных краінах і гарадах таксама іх зафарбоўваюць – напрыклад, у Лодзі такіх квадратаў ня менш. У Вільні за гэта плацяць домаўладальнікі, і гэта іх выбар – зафарбаваць ці не. Ці, напрыклад, «Памаранчавая Альтэрнатыва» у Польшчы была проста рэакцыяй на зафарбоўку антыўрадавых надпісаў. Гэтай тэмай займаюцца і ў іншых краінах. У ЗША быў зняты дакументальны фільм «The Subconcious Art. Of Grafitti Removal» (Падсвядомасць мастацтва выдалення графіці).

– Менск вельмі савецкі горад, але і там ёсць такія месцы, як хіпстэрская вуліца Кастрычніцкая, якая пакрытая велізарнымі графіці, ёсць шмат бараў, дзе праводзяцца мастацкія мерапрыемствы. Чаму ўлады дазволілі такі «непарадак».

– Верагодна, дайшлі глабальныя тэндэнцыі і вырашылі зрабіць гета, дзе мастакі змогуць працаваць. Але яны кантралююць, каб там не было сацыяльных пасылаў. Гэта не свабоднае мастацтва, няма такога «рабіце тое, што вы хочаце».

– Улады сталі рабіць стаўку на Малевіча?

– Выглядае, што так.

З Максімам Шведам размаўляў Якуб Бернат.

ЯБ/АМ/ belsat.eu

«Чыстае мастацтва: Польшча, Беларусь | 2019 | дакументальны фільм | 52 хв.

Фільм зроблены супольна з тэлеканалам «Белсат».

ЗДЫМКІ

Гжэгаж Хартфел

СЦЭНАРЫЙ

Максім Швед, Лукаш Чайка

ГЕРОЙ ФІЛЬМУ

Захар Кудзін

ГУК

Артур Валашчук

МАНТАЖ

Пётр Бодак

ВЫТВОРЧАСЦЬ

Магдалена Баравец (Square Film Studio sp. z o.o.), Таццяна Матысяк