Серб і касавар – пра бамбардаванне Югаславіі праз 20 гадоў

24 сакавіка 1999 года NATO пачатаў ваенную аперацыю «Саюзная сіла» з мэтай спыніць пераслед рэжымам Мілошавіча албанцаў у Косава. «Белсат» пагаварыў з сербам з Белграда і албанцаў з Прышціны пра першыя дні бамбаванняў і іх наступствах для абодвух народаў.

Віктар Лазіч – адвакат, прэзідэнт культурнага фонду і адзін з самых вядомых у Сербіі пісьменнікаў-падарожнікаў. У Белградзе, у доме яго сям’і, сабраная адна з самых багатых музейных калекцый у краіне. Спецыялізацыя музея – кнігі і артэфакты-памяць пра самых вядомых пісьменнікаў Сербіі. Кожная кніга і рэч у музеі мае свае лічбавыя копіі, якія захоўваюцца ў розных месцах. Віктар кажа, што гэта на ўсялякі выпадак. Але хутчэй за ўсё гэта неабходная засцярога, прычына якой – ва ўспамінах 20-гадовай даўніны.

24 сакавіка 1999 года Віктару было 13 гадоў, ён запомніў гэты дзень на ўсё жыццё.

«Быў дзень нараджэння маёй мамы. У нас было шмат гасцей. Бліжэй да вечара мы пачулі гучны выбух. Мы выйшлі на тэрасу і ўбачылі, як чорны дым падымаецца ў форме грыба. Першай рэакцыяй было тое, што гэта проста нейкі выпадковы выбух, бо ў паўднёвай Сербіі да гэтага ўжо быў выбух склада са зброяй. Мы думалі, што гэта нешта падобнае. Ну і другое – мы ж чакалі бамбаванняў у стылі Другой сусветнай вайны: што неба будзе ўсё ў самалётах, і будзе падаць мора бомбаў. А тут адзін выбух – і грыбок ад яго. Мы хутка ўключылі тэлевізар, і адразу пачулі, што пачаліся бамбардзіроўкі», – распавядае Віктар Лазіч.

Леарт Ходжа – вядучы аднаго з самых папулярных палітычных ток-шоу на косаўскім тэлебачанні RTV21. У 1999 годзе, яму, як і Віктару, было 13 гадоў. З тым толькі адрозненнем, што Леарт – косаўскі албанец. 24 сакавіка разам з маці і братам ён знаходзіўся ў Прышціне.

«Мама глядзела тэлевізар, думаю гэта было СNN. Яна сказала нам, што камандаванне NATO аддало загад пачаць бамбардзіроўкі. Вядома, шмат хто баяўся, бо ніхто не ведаў, што здарыцца далей. Ад бомбаў нікуды ж не схаваешся. З іншага боку, мы адчувалі надзею. Мы разумелі, што як толькі пачнуцца налёты, сербскія войскі не змогуць доўга супраціўляцца, і вайна не будзе доўжыцца чатыры гады, як гэта было ў Босніі. Я ярка памятаю гукі першых удараў 24 сакавіка. Першая ноч бамбаванняў была для нас ноччу страху і ноччу надзеі адначасова, таму што мы верылі, што канец вайны блізкі», – распавядае Леарт Ходжа.

У 1989 годзе ўлады ў Белградзе адмянілі аўтаномію Косава ў складзе Югаславіі. З гэтага моманту косаўскія албанцы жылі ў паралельным дзяржаве. Яны не маглі карыстацца ні больніцамі, ні школамі, ні любымі іншымі дзяржаўнымі службамі. Пасля таго як Дэйтанскім пагаднення 1995 года аб перамір’і ў Босніі пакінулі за рамкамі пытанне, фактычна, этнічнай сегрэгацыі косаўскіх албанцаў, у Косава ўспыхнула вайна, якая ў выніку і прывяла да аперацыі НАТО супраць Югаславіі.

«Да пачатку бамбаванняў мы і так былі на міласці сербскіх узброеных фармаваньняў. А пасля 24 сакавіка сербскія сілы пачалі рэйды на асобныя раёны Прышціны. Яны выціскалі албанскае насельніцтва з гораду і краіны. Гэтыя дзеянні атрымалі вызначэнне этнічных чыстак. Людзей не забівалі, іх проста саджалі сілай у цягніка і адсылалі пераважна ў Македонію. Падлічана, што такім чынам выслалі каля мільёна чалавек», – працягвае Ходжа.

Тым часам бамбардзіроўкі Белграда набіралі абароты, і бацька Віктара прыняў рашэнне, што сын больш не можа заставацца ў краіне.

«Я да гэтага часу лічу гэта самай вялікай памылкай маіх бацькоў. У разгар бамбаванняў яны вырашылі адправіць мяне да цёткі, якая жыла ў той час у Лондане. Мы з мамай ехалі аўтобусам у Венгрыю, а літаральна па нашых пятах самалёты ўзрывалі масты. Назад мама вярталася тыдзень, у краіне ўжо не было ніякай інфраструктуры. Але самым вялікім стрэсам для мяне было апынуцца бежанцам у Лондане. Гэта было ў 20 разоў горш, чым быць з бацькамі пад бомбамі. Я глядзеў адтуль навіны 24 гадзіны ў суткі. Мой бацька працаваў у кітайскім пасольстве. Калі 7 траўня яго разбамбілі, мне было вельмі цяжка, я не ведаў, быў ён там ці не. Яшчэ я жудасна хваляваўся за маіх бабулю і дзядулю, яны жылі каля ваеннай базы. Яе бамбілі кожную ноч. Я бачыў гэтыя кадры, гэта полымя, але я не мог узяць тэлефон і патэлефанаваць ім даведацца, ці ўсё ў іх добра. Я так хацеў вярнуцца дадому, вы нават не можаце ўявіць наколькі!», – прызнаецца Лазіч.

У Прышціне Леарт таксама не мог заставацца ў сваім доме. Сербская паліцыя працягвала масавыя дэпартацыі албанцаў з Косава.

Ты бачыў, як насоўваецца дэпартацыя, учора яны прачасалі і выслалі суседні раён у цэнтры, значыць, можаш чакаць, што заўтра яны прыйдуць і за табой. Да таго часу ў горадзе заставаліся толькі жанчыны і дзеці. І вядома – ты ішоў туды, куды яны скажуць. Паліцыя была ўзброеная да зубоў, і вядома гэта было страшна. З імі немагчыма было ні спрачацца, ні нават размаўляць. Нас збіралі ў калоны і проста вялі да вакзала. Мы баяліся, што калі нехта паспрабуе адбіцца ад групы, іх проста застрэляць, а разам з гэтым пачнуць проста страляць па натоўпе. Таму мы клапаціліся адзін пра аднаго, каб усе маглі дайсці да месца прызначэння. Сачылі, каб ніхто не размаўляў, ніхто не плакаў і ніхто не спрабаваў адбіцца ад групы. Таму што мы ведалі, што тады нас перастраляюць. Дабрацца да вакзала азначала, што ты ў адноснай бяспецы. Хутчэй за ўсё, цябе больш не заб’юць. Ты не ведаў, што зараз стане з тваім домам, тваімі рэчамі, але па меншай меры тваё жыццё захаванае. Цяпер ты проста бежанец. Але самым вялікім перажываннем была мая бабуля. У яе быў хранічны дыябет, яна не магла хадзіць. Паліцыя пры дэпартацыі збірала людзей ў калоны і вяла на вакзал. А ад нашага дома да вакзала было больш за гадзіну пешшу. Мы разумелі, што жывыми бабуля туды не дойдзе. Мы вырашылі схаваць яе ў нашым доме, і мая цётка засталася з ёй. Мы не ведалі што сказаць адзін аднаму: «да пабачэння» або «бывай». Ці ўбачымся мы яшчэ калі-небудзь? Мы нават не паспелі абняцца, таму што спрабавалі як мага хутчэй схаваць яе падчас паліцэйскага рэйду і хутчэй адцягнуць увагу на сябе. Калі паліцыя ўвайшла ў наш дом, мы стаялі сабраныя, гатовыя ісьці. Усё самае неабходнае было ўжо ў торбах. Я да гэтага часу памятаю нашу спартыўную зялёную сумку – усё, што мы ўзялі з сабой, было там», – кажа Ходжа.

Леарт, яго дзевяцігадовы брат і іх мама апынуліся ў лагеры для бежанцаў на мяжы Югаславіі і Македоніі, як і чвэрць мільёна іншых дэпартаваных косаўскіх албанцаў. На шчасце, для сямʼі Леарта, у сталіцы Македоніі, Скопʼе, у іх жылі сваякі. Праз два дні яны ўладзілі ўсе фармальнасці і забралі сваіх блізкіх з перапоўненага лагеру. Вярнуцца ў Прышціну сямʼя змагла толькі ў чэрвені, калі Косава пакідалі апошнія часткі югаслаўскай арміі.

«Мне шкада звычайных сэрбаў, іх бамбілі. А потым іх СМІ зрабілі з іх ахвяру агрэсіі. Але ж мы бачылі агрэсараў менавіта ў Сербіі. А праўда – яна дзесьці пасярэдзіне. Мала хто можа аддзяліць Мілошавіча і рэжым ад войска і парамілітарных груп. Злачынцаў, якіх судзяць у Гаазе – ад простых сербаў, якія жывуць сваім жыццём. Разуменне сітуацыі моцна размыта. І таму я добра разумею, чаму ў нас бытуе так шмат стэрэатыпаў пра тое, што ж усё-такі адбылося паміж намі. А цяпер сітуацыя становіцца горш і горш. Бо тыя, хто быў народжаны ў 90-ыя і хто цяпер блізкі да 30 гадоў, больш не ведаюць сербскай мовы. А ў Сербіі ніхто больш не размаўляе па-албанску. І калі мы і маем зносіны, то гэта адбываецца ўжо па-ангельску. У Сербіі англійскую не вельмі любяць, я думаю, вы разумееце, чаму. Зносіны паміж нашымі народамі моцна зменшылася, калі параўнаць з часамі Югаславіі», – дадае Ходжа.

Пасля доўгай адсутнасці Віктар таксама вярнуўся дадому, у Бялград.

«Я не трымаю зла на суседнія краіны, якія ўдзельнічалі ў аперацыі супраць Югаславіі. Гэта глупства – трымаць крыўду на цэлыя краіны і народы, але ў нашым грамадстве няма разумення самым вялікім адвакатам гэтых бамбаванняў – Білу Клінтану, Тоні Блэру, генералу Кларку. Вы ведаеце, я ж яшчэ і юрыст. Я прывык глядзець на ўсё з некалькіх бакоў: трэба зірнуць і на тое, што мы рабілі не так. І я не ў захапленні ад таго ўрада, якое было ў нас у той час. І наогул нянавісць – небяспечнае пачуццё, яна асабліва небяспечная калі ставіцца да цэлай краіне ці нацыі. Вось толькі грамадскае меркаванне – яно як флюгер, вы можаце выкарыстоўваць СМІ, каб павярнуць яго ў любы бок. А ў нашым грамадстве тэма бамбаванняў Югаславіі занадта жывая, таму занадта лёгка прымусіць сербаў кагосьці ненавідзець. Дрэнна, што СМІ і палітыкі спрабуюць на гэтым гуляць. Я вельмі хачу верыць, што калі мае суграмадзяне дрэнна адклікаюцца аб Харватыі, амерыканцах ці ангельцах, яны разумеюць, што не ўсё так проста. Мы ж былі добрымі сябрамі з Амерыкай. І я думаю, што ў глыбіні душы кожны серб верыць, што мы зноў будзем сябрамі. Першая сусветная вайна, Другая сусветная, 60-ыя, 70-ыя, 80-ыя гады, – Амерыка была сімвалам таго, чаго мы хацелі дасягнуць», – кажа Лазіч.

Мужчына дадае, што не ўпэўнены наконт будучыні Сербіі ў Еўрасаюзе, але перакананы ў тым, што яго краіна – частка Еўропы.

«Гэта наш дом. Мы павінны быць з ёй звязаны усімі магчымымі сувязямі. Ці павінны мы быць часткай ЕС? Хутчэй за ўсё, так. Але нават калі гэтага не адбудзецца – не трагедыя. Нашы дружалюбныя сувязі па ўсім свеце таксама важныя для нас, і нельга іх руйнаваць толькі таму, што вы – частка ЕС. Напрыклад, цяпер паміж Вялікабрытаніяй і Расеяй канфліктная сітуацыя. Але навошта Сербіі быць часткай гэтага канфлікту? Нашай дружбе з Расеяй моцна дапамагае тое, што гэта не яны цябе бамбілі. І такія эмацыйныя для ўсяго нашага народа рэчы як Косава, калі Расія на тваім баку», – падсумоўвае Віктар Лазіч.

Ігар Кулей, Дзяніс Дзюба/МВ

Hавiны